1. TEKST

1.1 Het antropoceen

11664 woorden, leestijd: 46 minuten

De catastrofe

Onze samenleving staat momenteel voor vele uitdagingen. We leven in tijden van ontwrichtende technologische, economische, ecologische en sociale veranderingen.[1] De opwarming van de aarde versnelt, grondstoffen en voedsel worden schaars, oceanen verzuren, het water stijgt. Soorten sterven in een razendsnel tempo uit, invasieve soorten verstoren de lokale biodiversiteit en rukken alsmaar meer op.[2] Oerbossen worden nog steeds in versneld tempo neergehaald en verbrand, milieuverontreiniging zorgt wereldwijd voor een steeds grotere verstoring van ons leefmilieu, natuurrampen komen steeds frequenter voor en er is sprake van een steeds verder groeiende sociale ongelijkheid die aanzetten tot massamigratie en gewapende conflicten.[3]

Met deze problemen worden we als mensheid haast dagelijks geconfronteerd, en ze lijken alleen maar groter, oncontroleerbaarder, angstaanjagender en dodelijker te worden. Meer en meer mensen ondervinden de ernstige gevolgen en pijnlijke consequenties en confrontaties die de klimaatopwarming met zich meebrengt. Alleen al in de laatste twee maanden van dit jaar, juni en juli 2021, hebben er wereldwijd al meer dan 80 rampen plaatsgevonden, met meer dan honderden slachtoffers als gevolg.[4] De steeds rijker-wordende zichzelf verrijkende rijken der aarde zijn al bezig met de voorbereidingen om het stuurloze space-ship Earth te ontvluchten in hun zelf gefinancierde ruimtecapsules, of graven zich in, in stevige bunkers.[5]

We lijken als het ware rechtstreeks af te stevenen op een serie van catastrofes, die met een onafwendbaar cascade-effect aanleiding kunnen geven tot de moeder van alle menselijke catastrofes: de extinctie van de mensheid en de totale verwoesting van onze habitat. Ondanks alle goede bedoelingen van schreeuwende actievoerders, kale kakelende politici, paniekerige natuurbeschermers, plichtsbewuste burgers, in het groen verpakte industriëlen, tot-de-natuur-bekeerde kunstenaars, gedesoriënteerde gidsen, gedreven wetenschappers, en tot wanhoop gedreven schrijvers ten spijt, lijken we als samenleving de handrem nog niet te hebben gevonden -als die er is- om onze catastrofale impact op onze planeet te vertragen.

We worden overspoeld door een grote hoeveelheid van waardevolle wetenschappelijke en filosofische inzichten, tonnen data, en harde bewijzen dat er iets ernstig loos is. Toch blijven we haast onbeschaamd tonnen C02 de atmosfeer inpompen, blijven we blinkende rommel voor onze pleziertjes produceren, verschepen, consumeren en weer wegwerpen. Ondanks de groene technologieën heeft onze samenleving nog steeds een groter wordende, niet te stillen energiehonger, waarbij alleen al de digitale ontginning van crypto-munten momenteel meer energie verbruikt dan heel Nederland.[6] Van deze aanhoudende staat van intense cognitieve dissonantie zou je zomaar van in een eco-depressie kunnen belanden, wat je gelukkig tegenwoordig dan -wel- kan oplossen met een bezoekje aan de klimaatpsycholoog en een doosje antidepressiva.[7]

Om het met de woorden van ons zoontje -toen 5 jaar- samen te vatten: ‘Ik leef niet in zo’n fijne tijd’. Hoewel hij als kind in West-Europa werkelijk niets te kort komt -dan wat extra tijd van zijn papa, die zich nu in zijn schrijfkamer opsluit - kon hij als vijfjarige knaap de ernst van de klimaatopwarming, plasticvervuiling en de coronapandemie al inschatten en begrijpen dat de impact van deze problematieken erg groot zou kunnen zijn voor zijn toekomst, en die van zijn kinderen later. Waarom zijn er nog geen boeken of handleidingen te vinden over kinderen opvoeden ten tijde van een naderende catastrofe?

Hoe we als samenleving leren omgaan met aankomende catastrofes, en of we deze kunnen vermijden zal cruciaal zijn om als soort en maatschappij te kunnen overleven. Dat er hoogdringend iets moet veranderen aan onze westerse levensstijl en onze aangeleerde visie op natuur-cultuur staat vast. Alleen weten we nog niet hoe en hoeveel tijd er nog rest, maar niets doen is alvast geen optie.

We bevinden ons op dit moment in het antropoceen oftewel het tijdperk van de mens. Een nieuw geologisch tijdperk, waarin de mens een zo grote invloed uitoefent op de aarde dat de natuurlijke werking van de aardste ecosystemen in het gedrang komen. We zijn als soort in enkele decennia één van de grootste geologische krachten geworden op deze planeet. We beïnvloeden het klimaat, de atmosfeer, geologie en biodiversiteit bewust en onbewust, maar de gevolgen van ons menselijke handelen op onze planeet zijn niet meer volledig in te schatten en de effecten zijn dikwijls onomkeerbaar en angstaanjagend.

Het antropoceen als kritisch moment

In 2002 benoemde de Nederlandse atmosferisch chemicus Paul Crutzen de periode waarin wij leven het antropoceen. Hoewel er in de wetenschappen nog steeds hevig heen en weer wordt gediscussieerd over de naam, start en definitie van dit tijdperk staat het vast dat we als mens systemen hebben gecreëerd die ons naar deze haast uitzichtloze en penibele situatie hebben geleid.[8]

Sommige academici verwijzen naar de opkomst van de landbouw, de agri-logistiek,[9] de imaginaire kloof tussen natuur en cultuur, het kapitalisme en de Industriële Revolutie waarbij de mechanisatie van de arbeid via stoommachines of kolen aangedreven machines in de tweede helft van de 18de eeuw het landschap massaal vertekenden, tot aan de door Henri Ford in 1908 geïntroduceerde fabricage aan de lopende band. Anderen willen de zogenaamde golden spike vastpinnen bij de geboorte van de atoombom in 1945, en de vele bovengrondse atoomproeven waarbij het radioactieve isotoop plutonium-239 of koolstof-14 over de hele wereld werd verspreid.

Nog anderen willen de spike verplaatsen naar de jaren ’50 waarbij er een grote acceleratie plaatsvond in het produceren, consumeren en bevolkingsgroei. Hoewel er nog geen consensus is te vinden in het exacte begin, hebben allen een beslissende rol hebben gespeeld. Met de opkomst van de verwerkende industrie, gericht op een constante cash flow, stijgende BNP's, en een doorgedreven digitalisatie en automatisatie is onze identiteit als westerse mens steeds verder vervreemd geraakt van onze natuurlijke oorsprong.[10]

Proberen deze kloof te dichten zal een noodzakelijke, en grote uitdaging zijn voor de wetenschappen, de kunsten en de samenleving als geheel.[11] We kunnen als samenleving blijven discussiëren over de exacte startdatum, woordkeuze en definitie, maar waar we wel zeker van zijn is dat we ertegen moeten ageren of het beëindigen zoals Lieven De Cauter het omschrijft in zijn boek Ending the Anthropocene, Essays on Activism in the Age of Collapse (2020).[12]

Op Campbell Island, een onbewoond en afgelegen sub-antarctisch eiland, staat de eenzaamste boom ter wereld volgens de Italiaanse bioloog Stefano Mancuso. Het is een honderdjarige Sitkaspar of Picea sitchensis, en de dichtstbijzijnde boom bevindt zich 220km verder. Aangezien bomen sociale wezens zijn, en nood hebben aan sociale contacten met soortgenoten, kunnen we hem zeker als eenzaam bestempelen. [13]

Hij staat als absolute recordhouder van eenzaamheid zelfs vermeldt in The Guinnes book of Records.[14] Wij mensen, houden van records.

Volgens Mancuso werd Campbell Island door zijn afgelegen ligging pas ontdekt in 1810, en door zijn gure klimaat heeft er zich geen permanente menselijke gemeenschap kunnen vestigen.[15] De zon schijnt er maar één uur per dag, de gemiddelde temperatuur bedraagt slechts 7 graden en de wind giert er vaak met een snelheid van 100km per uur over het eiland. Ondanks het feit dat het eiland te onherbergzaam is voor menselijke bewoning, heeft de mens er toch zijn sporen nagelaten. De zeehondenpopulatie werd bijvoorbeeld al in 1815 uitgeroeid en rond 1900 werden er op het eiland, dat tot de overzeese Britse kolonies behoorde, een honderdtal sparren geplant in opdracht van de Britse gouverneur Lord Ranfurly. Wat ben je immers met een onherbergzaam eiland, waar enkel mossen, grasachtigen en lage struiken groeien in je kolonisatieportefeuille. De sparren zouden dan kunnen dienen als houtproductie, en op deze manier kon het waardeloze stuk eiland dan toch nog enigszins productief worden. De sparren konden echter het gure klimaat niet overleven, en ze stierven al binnen het jaar een ontheemde dood, ver van hun natuurlijke habitat. Allen, buiten één.

Eén spar, ondertussen de meest geïsoleerde boom ter wereld, bleef echter overeind staan en trotseerde de koude Arctische poolwinden en het gebrek aan zon meer dan honderd jaar lang met bravoure. Oude bomen kunnen ons veel vertellen over de geschiedenis van onze aarde en zijn daarmee werkelijke chroniqueurs van belangrijke gebeurtenissen. Door de samenstellingen van concentrische jaarringen te onderzoeken, komen wetenschappers veel te weten over het verleden en daarmee kan deze eenzame boom van Campbell Island, de eenzaamste ter wereld, een belangrijke getuige zijn in het toewijzen van een mogelijke officiële startdatum van het antropoceen.[16]

Onderzoekers troffen immers, in het hout van deze geïsoleerde boom, een duidelijke piek van het radioactieve koolstof-14 aan. Deze piek is afkomstig van de vele kernproeven, en ontploffingen die plaatsvonden op het Noordelijke halfrond. De aanwezigheid van deze isotopen in een boom die op de meest verre plek van de radioactieve bron groeide, is een bewijs van de wereldwijde omvang van het menselijke ingrijpen. Volgens onderzoeker Chris Turney geeft het ons een duidelijk globaal signaal voor het nieuwe menselijke tijdperk. Zelfs binnen 50.000 jaar zullen deze radioactieve koolstof-14 sporen immers nog te vinden zijn in de houtlagen op onze wereld, en kunnen dan nog steeds dienstdoen als een obscure marker van het antropocene startpunt. Het vormt tevens het bewijs dat geen enkele plek op aarde nog niet besmet is door ons menselijke parasitaire handelen.

Ook op het Noordelijke halfrond, en dus ook in België, zijn deze pieken van de koolstofisotopen te vinden in de houtstructuur van onze bomen, die de marker door middel van fotosynthese vastlegden. Oppenheimer en zijn team deden enkel hun job toen ze de Atoombom creëerden en zo ongewild ook de marker om de mogelijke start van het Antropoceen aan te geven. De boom is in dit verhaal slechts de eenzame en onverstoorbare chroniqueur van het relaas. De correspondent.

Ondertussen maakt 1945 het meeste kans om als de golden spike te worden bestempeld waarbij de ontwikkeling van kernbommen en het gebruik van atoomenergie als marker wordt gehanteerd. De filosoof en eco-criticus Timothy Morton vindt het een erg verbazend idee dat we een zo afgelijnde periode kunnen geven als start van een geologisch tijdperk die zich normaal over miljoenen jaren kunnen uitstrekken.[17] Niet alleen over de start van het antropoceen werd en wordt nog steeds hevig gediscussieerd, ook over de naam en het concept wordt nog stevig gebakkeleid waarbij verschillende disciplines er andere benaderingen en definities aan dit tijdperk toewijzen. Jason Moore lanceerde de term capitalocene waarbij hij het systeem van het kapitalisme aanwijst als voornaamste oorzaak voor het ontstaan van deze penibele situatie waarin we zijn terechtgekomen.[18] Donna Harraway spreekt dan weer over het neologisme Chtulucene en Anna Tsing heeft het over Plantationocene.[19]

Los van dit theoretische discours zouden we echter bang moeten zijn voor de gevolgen en de bevreemding van klimaatverandering en het antropoceen schrijft Timothy Morton in zijn boek Dark Ecology (2016).[20] Een onmiddellijke en pragmatische oplossing voor de problematiek kan ook hij niet geven, enkel belangrijke puzzelstukjes om de problematiek via andere wegen te benaderen, te herdenken en vanuit de duisternis van de wanhoop en onzekerheid op zoek te gaan naar nieuwe verhoudingen tussen onszelf en onze habitat, waar we een onlosmakelijk deel van zijn.

We zouden als één team, op de barricaden moeten staan om op te roepen tot structurele actie om de onvoorziene gevolgen van de vernietiging van ecosystemen, massale uitbreiding en groeiende sociale ongelijkheid te beperken. Maar al te vaak klikken we als samenleving echter weg van deze problematiek en blijven we ons comfortabele leven leiden alsof er niets aan de hand lijkt te zijn. Toch voelen we de gevolgen die het antropoceen met zich meebrengt steeds harder als samenleving. We blijken als menselijke soort niet immuun voor de gevolgen van de ons veroorzaakte klimaatopwarming, vervuiling en andere problematieken die onlosmakelijk aan ons handelen en systeemdenken te wijten zijn.

De nederlaag van natuur vormde een pyrrusoverwinning, waarbij we moeten erkennen dat ons hiërarchische antropocentrische denken en handelen, dat leidde tot het antropoceen in feite zelfvernietigend was.[21]

Hoewel de talloze pogingen om de handrem aan te trekken tot nu toe nog niet het gewenste effect lijken te hebben, mogen we niet versagen, en in het doemdenken te verstarren. We dienen we met zijn allen te blijven zoeken naar nieuwe manieren om het tij misschien te kunnen keren.[22] We bevinden ons momenteel in een voor ons nog niet gekende, onzekere situatie, waarbij we ons als mens opnieuw zullen moeten leren oriënteren, verbinden, samenwerken en solidair zijn met mensen en niet-mensen. We spreken dus niet meer van een samenleving tussen mensen maar van een samenleving+, waarin alle actoren die zich in onze ecologie bevinden zijn vervat.[23]

De tegenstelling die inherent aan het concept van het antropoceen is verbonden, is dat we enerzijds als mens in slechts enkele generaties zo dominant zijn geworden op onze planeet dat we haar, en alle actoren samen in een oogwenk volledig kunnen vernielen door een ongecontroleerde splitsing van atomen. We bepalen als soort welke gewassen waar mogen groeien, en welke niet. We kweken dieren naar onze behoeften, we zijn de oorzaak, en getuige van een massale extinctie van plant- en diersoorten. We vervuilen onze habitat met synthetische en chemische stoffen, extraheren fossiele brandstoffen om onze energieverslindende machines te voeden en vinden materialen uit die over duizenden jaren er nog zullen rondslingeren in de habitat van andere soorten. We vliegen in enkele uren de wereld rond, plannen ruimtereizen naar Mars en zijn als mens tot ongelooflijk knappe dingen in staat. Anderzijds moeten we toegeven dat we voorlopig nog geen antwoord kunnen bieden om de schadelijke neveneffecten van ons menselijk handelen in te schatten of te verminderen. Deze paradox maakt het concept antropoceen zo moeilijk te begrijpen, te overzien of om er een antwoord, al dan niet artistiek, op te kunnen vinden.

Morton geeft een mogelijke verklaring waarom het zo moeilijk is om tegen het antropoceen te ageren. Hij noemt klimaatopwarming en het antropoceen ‘hyperobjecten’.[24] Een hyperobject is een zo groot fenomeen dat het, door ons, haast niet te overzien is. Je kan er deeltjes of elementen van onderzoeken, maar het geheel is niet te bevatten. We zitten er middenin, en kunnen niet vanop een veilige afstand het probleem analyseren omdat we ook rechtstreeks deel zijn van de problematiek. We zijn het probleem, we zitten er middenin.

De mist die het hyperobject omhult, de ondoorzichtigheid en de onmogelijkheid om de gevolgen volledig te overzien maakt het antropoceen en de klimaatopwarming vatbaar voor foute veronderstellingen en valse beloften, waardoor het maatschappelijke debat blijft polariseren.

Adrift again 2000 Man
You lost your maps, you lost the plans
Did you hear them yell
‘Land, damn it land?’
You say you can't
Well I hope you can
I hope you can

How's it goin' 2000 Man?
Welcome back to solid ground my friend
I heard all your controls were jammed
Well it's just nice to have you back again

But I guess they still don't understand
And they can never understand
And they said go find 2000 Man
And they said tell him we've got new plans
But instead I'm here to tell you, friend

I believe they want you to give in

Are you givin' in 2000 Man?

(Did you love this world
And did this world not love you?)

Givin' in 2000 Man?

(Did you love this world
And did this world not love you?)

Are you givin' in 2000 Man?
Are you givin' in 2000 Man?
Are you givin' in 2000 Man?
Don't give in 2000 Man

He’s Simple, He's Dumb, He's the Pilot, Grandaddy

Morton geeft een mogelijke verklaring waarom het zo moeilijk is om tegen het antropoceen te ageren. Hij noemt klimaatopwarming en het antropoceen ‘hyperobjecten’.[25] Een hyperobject is een zo groot fenomeen dat het, door ons, haast niet te overzien is. Je kan er deeltjes of elementen van onderzoeken, maar het geheel is niet te bevatten. We zitten er middenin, en kunnen niet vanop een veilige afstand het probleem analyseren omdat we ook rechtstreeks deel zijn van de problematiek. We zijn het probleem, we zitten er middenin. De mist die het hyperobject omhult, de ondoorzichtigheid en de onmogelijkheid om de gevolgen volledig te overzien maakt het antropoceen en de klimaatopwarming vatbaar voor foute veronderstellingen en valse beloften, waardoor het maatschappelijke debat blijft polariseren.

Morton schrijft de onmogelijkheid, tot het volledig kunnen bevatten en visualiseren van het antropoceen, ook toe aan het feit dat de problematiek zich over verschillende tijdschalen heen strekt. De tijdschalen waarin het antropoceen handelt, zijn vele malen groter en complexer dan die van een mens.[26] Het is moeilijk om de gevolgen van ons menselijk handelen in te schatten over een periode die verder reikt dan wij. De gevolgen van ons menselijke handelen zijn dikwijls pas met veel vertraging merkbaar, en we worden ons er pas laat van bewust, maar hopelijk nog niet te laat.

De gevolgen van de klimaatopwarming of vervuiling zijn meestal niet onmiddellijk voelbaar, maar laten zich met een vertraging, die menselijke generaties overtreft, pas voelen. Als we het antropoceen willen proberen te begrijpen kunnen we dus niet om het begrip tijd heen. Van de oude Grieken erfden we enkele interessante tijdsbegrippen die we kunnen hanteren als handvaten om het hyperobject, dat het antropoceen is, proberen te bevatten. Deze tijdsbegrippen zijn afgeleid van Oud-Griekse mythologische foden, maar nog steeds bruikbaar en relevant als theoretisch concept en begrip van tijd. En misschien wel net omwille van het feit dat we als mens in het antropoceen ons zelf tot halfgoden hebben benoemd.[27]

Het meest vertrouwd met het verschijnsel tijd zijn we in de westerse wereld met Chronos, een concept dat afgeleid is van de god Chronos, die zijn eigen zonen verorberde uit angst door hen te worden omvergeworpen. Chronos is voor ons al wat de klok slaat, ze werkt lineair chronologisch logisch en staat voor het exacte denken en handelen binnen de afgebakende agri-logistieke ruimte. Het is de tijd die we gebruiken om onze samenleving te organiseren, om te meten en te kunnen fragmenteren. Het is de tijd van de openings- en sluitingsuren, de tijd dat je werk begint, je zoon moet afhalen van school. De tijd van het instituut of elke wielerwedstrijd.[28]

Het is een objectieve maat van de dingen die elkaar blijven opvolgen, elke seconde, elk uur, dag of eeuw. Het is een mooi voorbeeld van een imaginaire orde, die ons leven tot op de seconde bepaalt, zonder dat er vragen over worden gesteld. Onze lente start in de chronologische tijdruimte exact op 21 maart. Alles gaat voorbij, maar is gelukkig meetbaar. Chronos staat voor de meetbare tijd, voor de golden spike die het exacte moment moet aangeven dat het antropoceen begint. Hoewel we al lang weten dat het antropoceen een veel langere aanloop en invloed heeft uitgeoefend op onze planeet, vandaar de vele discussies in de literatuur, is het streven naar de exacte datum een verafgoding aan Chronos. Door enkel over tijd te denken volgens de principes van Chronos, is het haast onmogelijk om het antropoceen en de hieraan verbonden consequenties te begrijpen. Het is echter vijf voor twaalf.

De tweede interessante tijdsgod of tijdsinterpretatie die we kunnen vinden bij de Oude-Grieken is Aion, of naar het Nederlands vertaald Eon. Aion staat voor deep-time oftewel een extreem lange tijdsperiode. Denken in de geologische terminologie van Aion, betekent denken in periodes van miljoenen of miljarden jaren tot je ervan gaat duizelen.[29] Binnen de geologie vormen de Eonen de grootste onderverdelingen op de tijdschaal.

De tijd vanaf het ontstaan van de aarde tot het heden wordt in de geologie onderverdeeld in drie Eonen: het Fanerozoïcum (vanaf het heden tot het Cambrium), Proterozoïcum (tussen 2500 -en 542 miljard jaar geleden) en het Archeïcum (+/- tussen 4500 en 2500 Miljard jaar geleden). Denken in Eonen betekent dus afdalen naar een tijd waarin onze planeet ontstond, toen er nog geen sprake was van leven of zuurstof. In het licht van deze tijdschaal is de periode waarin de mens op de aarde rondloopt onooglijk petieterig en lijken we als soort volledig verwaarloosbaar of ridicuul te zijn.

Het zou een prima denkoefening kunnen zijn om eens te staren in de duizelingwekkende diepte van deze tijdruimte om van ons antropocentrisch voetstuk te vallen. Toch biedt dit denken geen hapklare brok om tegen het antropoceen te ageren, omdat dit standpunt tegelijkertijd ook afstand schept en ons verantwoordelijkheidsgevoel -als dat er is- ten opzichte van onze planeet kan laten wegkwijnen.[30] Veel gehoorde tegenargumenten die gebruikt worden om de klimaatopwarming te ontkennen vinden hun oorsprong juist in deze afstandelijkheid van denken en zorg voor onze habitat. Klimaatschommelingen waren er immers altijd, extincties komen en gaan waarbij elke extinctie de poorten openden voor nieuwe soorten. Het uitsterven van de dinosaurussen kwam de zoogdieren ten goede, en uiteindelijk van ons. Waarom moeten we ons dan verzetten tegen iets wat misschien wel een natuurlijk proces is? Extinctie is immers van alle tijden.[31] Toch mogen we, als soort, niet in deze val van de vanzelfsprekendheid en easy thinking trappen.[32] De zesde extinctie, door wetenschappers gekoppeld aan ons handelen vanuit het agri-logistieke denken in het antropoceen, is een feit.[33]

Ze wordt niet veroorzaakt door een meteoriet, vulkaanuitbarstingen of andere externe factoren. Deze extinctie, komt uit onszelf, net zoals de klimaatopwarming en de vergiftiging van onze habitat vanuit onszelf ontstaat. Als we staren in de diepte van Eonen, krijgen we ook een gefragmenteerd spiegelbeeld van onze evolutie te zien, met alle bouwstenen die ons, tot ons hebben gemaakt. Deze houding van kijken in de diepte opent wel perspectieven om tegen het antropoceen te ageren. Het geheel is immers minder dan de delen, alles wat we zien in die gigantische tijdruimte is wat we zijn en waaruit we zijn opgebouwd. We zien het ontstaan van de aarde, het eerste leven, de cyanobacteriën die voor het eerst op grote schaal zuurstof produceerden, planten, insecten, reptielen, zoogdieren en tenslotte onszelf, die in een fractie van de hele geologische tijdlijn, in een event, één van de grootste geologische krachten op de planeet is geworden.

Misschien moet we op een andere manier naar de evolutietheorie kijken om onszelf beter te begrijpen. We zijn niet alleen die, in de tijd uitgestrekte evolutie van al deze gradaties, van bacterie, naar mens. In plaats van de stappen van de volledige evolutie van niet levend ding, naar bacterie, naar mens chronologisch achter elkaar in een tijdlijn te plaatsen, kunnen we misschien beter al deze silhouetten op elkaar stapelen en in onszelf projecteren. We zijn immers deels mens, deels bacterie, deels plant, deels reptiel, deels dier, deels dood en deels levend. Met andere woorden, we zijn zelf een verzameling van al deze evoluties en we dragen allemaal een stukje van deze soorten in ons mee. We zijn meer niet-mens dan mens en daardoor wellicht een vreemde vreemdeling voor onszelf.[34]

We delen immers dezelfde bouwstenen en DNA. Als we naar onszelf in de spiegel kijken, kunnen we deze restanten van andere soorten nog terugzien. In onze ogen bevindt zich, in de ooghoek nog een stukje van ons derde ooglid, zoals deze voorkomt bij reptielen om de oogleden vochtig te houden: de plica semilunaris. De resten van onze staart, die doorheen de tijd verschrompeld is, tot een stukje staartbeen is nog zo’n mooi voorbeeld. Of het feit dat ons dagelijkse handelen bij angsten nog steeds geregeld worden door een overblijfsel van een reptielenbrein, waar sociale media, big-tech companies en populistische politici graag gebruik van maken.[35] We zijn met andere woorden, nooit losgekomen van andere wezens. We delen stukjes van hen allemaal. We zijn een ecologisch wezen.[36] Als je kind nog eens de aap uithangt, weet je waarvan het komt. De appel valt immers niet ver van de boom.

Hoewel Aion in eerst instantie vooral afstand oproept is het concept tegelijkertijd erg dichtbij. Niet alleen in jezelf, maar ook overal rond je. Als ik met ons zoontje wandel over onze favoriete terril van Winterslag, een oude mijnsite in Genk, wandelen we samen niet alleen in het nu, maar ook in een woud dat miljoenen jaren geleden zich op deze plek bevond ten tijde van het Carboon tijdperk. De bewijzen hiervan liggen, in de vorm van de vele fossielen, letterlijk aan de oppervlakte. De fossielen werpen een rijke visuele blik naar een verleden, waarin er nog geen sprake was van een menselijke verschijning. Deze beelden die op natuurlijke wijze miljoenen jaren geleden zijn ontstaan hebben me altijd gefascineerd omdat ze zonder aanraking van een camera, of een menselijke blik toch een zeldzaam perspectief bieden op iets wat we niet zouden kunnen zien. In die zin, zijn fossielen een niet-menselijke afdruk, en een niet-menselijke vorm van communicatie. Het is nu aan ons, om deze afdrukken en visuele tekens te bekijken, ervan te leren en ze betekenis te geven. Mijn eerste fossiel van een varen van miljoenen jaren geleden kreeg ik van mijn nonkel die toen nog in de lokale steenkoolmijnen werkte op een diepte van ruim een kilometer onder de grond.

Met een ongelooflijk technisch vernuft slaagden de mijnwerkers erin om de steenkoollagen die op meer dan 1000m diepte lagen te ontginnen, en naar boven te halen. Het gesteente werd gewassen en gezuiverd in grote industriële wasinstallaties met zouten en andere vervuilende stoffen, die zelfs decennia na de sluiting van de mijnindustrie, nog steeds te vinden zijn in het landschap. Getuige hiervan is het koolplantje dat ik in het project ‘mijnKOOL’ plantte op de restgronden van de mijn van Waterschei en veruit het grootste aandeel van vervuilende stoffen zoals arsenicum, aluminium, cadmium en chroom bevatte van alle geplante stalen. Deze analyse van het koolplantje werd uitgevoerd door prof. Ann Cuypers van de UHasselt. De schoongemaakte steenkool werd daarna gebruikt om warmte en energie op te wekken. Het vervuilde steenafval dat te weinig steenkool bevatte werd daarna op een hoop gegooid, die maar bleef groeien in hoogte en grootte. Op deze manier zijn deze hopen nog steeds bakens van het antropoceen.

De top van de afvalberg van Winterslag ligt op een hoogte van 163m en torent als een monument van het antropoceen boven het landschap uit. In de jaren 2000 is deze zwarte afvalhoop opnieuw gedeeltelijk afgegraven om het restgesteente opnieuw te wassen en er de resterende steenkool uit te ontginnen. Er liggen niet alleen fossielen of gesteenten van miljoenen jaar geleden, maar ook nieuwgevormde gesteenten als dubbele verwijzing naar het industriële tijdperk. Deze slakken, zij ontstaan bij het verbranden van steenkool in de energiecentrales of hoogovens. De slakken bestaan uit de reststoffen die niet verbrand zijn, en zo nieuw stollingsgesteente vormen met een vorm die erg doet denken aan vulkanisch gesteente door hun glazige, glanzende met gaten doorboorde zwarte structuur. Deze sinistere sintels waren, net als enkele gevonden fossielen te zien als een verzameling in de expo ‘The Sustainist Gaze’ te Z33. Het lijken wel sculpturen, haast te mooi om te fotograferen.

Als ik me tijdens de middagpauze, tussen het lesgeven en het vergaderen door, even naar buiten wurm en de terril van Winterslag opwandel die langs onze mooie campus ligt, bevind ik me ineens letterlijk in compleet andere tijdschalen en staar ik rechtstreeks in de afgrond van de tijdschalen. Ik hoef je niet te vertellen hoe relativerend dit kan werken om even te kunnen ontsnappen aan de eisen van de god Chronos tussen 12u30 en 13u30 om even met Aion bij te kletsen, en ondertussen te speuren naar afbeeldingen van miljoenen jaren geleden.

De terril van Winterslag is nog steeds in industrieel privé-bezit en daarom nog niet openbaar toegankelijk, maar ze wordt door de inwoners van de stad al langer tot de commons gerekend. Het is een zone tussen natuur, cultuur en industrie in, een plek om tot rust te komen en ongegeneerd in de diepte te staren en tussen de tijdzones te wandelen. Ondanks de zwaar-industriële achtergrond is de natuur op de terril aan het herleven en groeien en vormt het een specifiek ecosysteem in de regio door de zoutminnende planten zoals de Duindoorn met haar vitamine-C rijke bessen en de vrij zeldzame Gaspeldoorn, waarvan de gele bloemen ook uitstekend geschikt zijn als kleurpigment.

Denken volgens Aion betekent echter niet enkel het staren naar de abyss van het verleden, maar ook de omgekeerde beweging zit erin vervat.[37] Staren in de abyss naar de toekomst is haast even duizelingwekkend. Volgens Gilles Deleuze vinden we hier de tegenstelling tussen Chronos en Aion terug:

‘Chronos is the present which alone exists. It makes of the past and future its two oriented dimensions, so that one goes always from the past to the future-but only to the degree that presents follow one another inside partial worlds or partial systems. Aion is the past-future, which in an infinite subdivision of the abstract moment endlessly decomposes itself in both directions at once and forever sidesteps the present’.[38]

Gilles Deleuze, The Logic of Sense, 1990

Aion refereert in de Griekse mythologie naar de eeuwigheid en het noodlot waaraan niet te ontsnappen valt, zoals de doodstrijd van onze zon over vijf miljard jaar.[39] Volgens de wetenschappers in het artikel dat ook verscheen in Nature Astronomy is de doodstrijd van een ster één van de mooiste fenomenen in het heelal om te kunnen aanschouwen. De doodstrijd van onze ster zal in verschillende zonnestelsels te zien kunnen zijn. Maar door wie?

Het derde Griekse begrip over tijd, is Kaïros. Kaïros staat symbool voor het kritische moment, het event, le moment décicif. Dit tijdsbegrip handelt over grote gebeurtenissen die een verandering of nood aan verandering impliceren, in een stroom van andere gebeurtenissen. Het antropoceen kan in die zin worden opgevat als een event binnen de onmetelijke tijd van Aion, en het zijn wij -als mens- die deze apocalyptische gebeurtenis hebben veroorzaakt. We zijn -als soort- de oorzaak van een massale extinctie, van klimaatopwarming, en verantwoordelijk voor het lijden van mensen en niet-mensen door ons onbaatzuchtige en ondoordachte handelen vanuit de agri-logistieke gedachte.

De urgentie groeit om iets aan deze crisissituatie te doen. Het beslissende moment om het antropoceen te laten eindigen komt dichterbij, of de gevolgen worden onomkeerbaar waardoor we in een apocalyptisch toekomstbeeld voor mensen en niet-mensen dreigen te terechtkomen, waarbij het lijden zal blijven toenemen als we geen actie ondernemen. We zijn door het antropoceen in een ecologische en culturele crisis terechtgekomen, maar ook hier kunnen we leren van de oude Grieken. Het woord crisis, heeft in onze samenleving een negatieve betekenis, maar de oorspronkelijke betekenis is eigenlijk een nieuw begin of keerpunt. Laten we hier hoop uit putten.

Volgens de chronologische tijd, is het vijf na twaalf om te handelen. We kunnen de klok niet terugdraaien en de extinctie of klimaatopwarming omkeren. We zijn met andere woorden te laat voor onze daden uit het verleden uit te wissen. Aion bezorgt ons dan weer kopzorgen over de onmetelijke tijd- en ruimte schalen waar we als soort haast irrelevant lijken te zijn. Het heelal geeft immers geen moer om ons als soort of individu. Maar we kunnen wel hoop putten door het antropoceen volgens Kairos te ontleden en als een event te beschouwen.[40] Het betekent immers dat we het antropoceen kunnen zien als een cruciaal, kritisch punt, waar we ons denken en handelen kunnen/moeten veranderen. Het is het uitgestrekte, maar ook intense moment dat de kansen in het spel kunnen keren. Er is een mogelijkheid op zowel een naderende verlossing als apocalyps.[41] Alles daartussen gaat natuurlijk ook, afhankelijk van welke keuzes we zullen maken.

Het interessante aan Kaïros is dat het nog een andere soort tijd impliceert. Als Chronos staat voor chronologie en structuur, dan staat Kaïros voor de droom, de liefde en creativiteit. Het is de tijd, waarin je jezelf kan verliezen in het spel en de chronologische tijd uit het oog verliest. De liefde overvalt je, het is een moment dat ingrijpt in de dagelijkse gewoontes en je leven overhoop gooit. Net zo gebeurt het met nieuwe ideeën die je denken verstoren en nieuwe manieren van zien en zijninitiëren.[42] Deze intrinsieke onrust en openheid hebben we nodig om ons uit het antropocene denken te kunnen los maken. Laten we deze opgewekte onrust van het beslissende moment, en de hernieuwde -coup de foudre- voor onze planeet gebruiken als start voor een hernieuwde, meer duurzame, onzekere en speelse relatie met onze habitat en alle inwoners. Liefde en verliefdheid zijn immers net als het antropoceen hyperobjecten voor ons.

Ongemakkelijke inzichten

We bevinden ons nu, als soort, dus op een cruciaal en kritisch punt waar we moeten toegeven dat we onze dominante en antropocentrische positie moeten verlaten en rekening moeten houden met de aardse agenda. Deze herziening, waar we onszelf solidair zullen moeten opstellen ten opzichte van andere wezens en planten om deze periode te kunnen overleven als soort doet pijn.[43] We moeten hen terug een handelingsvermogen toekennen en zichtbaar maken in onze samenleving+. Dit betekent hen ook een politieke status te geven als we nieuwe statuten moeten toekennen over het verdelen van het vruchtgebruik van onze planeet. We vallen van onze dominante positie af en moeten vanop een nederiger perspectief naar de wereld kijken, leven en samenleven. Dat is een serieuze krenking van ons antropocentrische ego.[44] Voortschrijdend inzicht is een pijnlijk proces, want het legt eerdere denkfouten bloot, maar het is niet zo erg als de klap die volgt op het stilstaan of het ontkennen van wat er gaande is. Voorstanders van de Degrowth-beweging en de club van Rome, dringen al geruime tijd aan op een geleidelijke overgang naar een sterk verminderde of op zijn minst slimmere circulaire consumptiemaatschappij met een reductie van energie- en materialengebruik, naar de opbouw van een samenleving die niet blind is voor het gebrek aan evenwicht tussen mens en planeet en die niet uitsluitend gericht is op kortzichtige, economische groeimarges en machtsverhoudingen.[45]

Het besef dat we de lineaire economie met haar industriële en lineaire productiemethoden en onze huidige westerse levensstijl en visie ter discussie moeten stellen, neemt toe. Een steeds groeiende groep toegewijde mensen zet zich in om het grote publiek bewust te maken van dit probleem, en zij stimuleren of werken actief aan de ontwikkeling van duurzamere, circulaire en socialere manieren om samen te leven en te werken met menselijke en niet-menselijke organismen. Als we nu niet handelen, zal de ecologische realiteit ons spoedig inhalen, waarschuwt ook het Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) in haar meest recente rapport.[46]

Om het antropocene event als soort te kunnen overleven, is het herdenken van ons huidige politieke en economische systeem dus nodig om onze samenleving duurzamer te maken.[47] Er bestaat geen simpel antwoord op de vraag op welke manier dat dit zou moeten gebeuren, maar we moeten deze uitdaging wel aangaan. Al zijn de uitkomst en de paden ernaartoe onzeker. We hebben nood aan verbeeldingskracht en nieuwe imaginaire ordes om een andere omgang met de natuur en onze aarde mogelijk te maken, gekoppeld aan nieuwe technologische en wetenschappelijke inzichten die deze transitie kunnen bevorderen. Dat deze transitie stevige turbulentie en economische gevolgen -negatief en positief- met zich zal meebrengen en een her-denken van onze menselijke identiteit zal vereisen, is al duidelijk voelbaar. Er is bijvoorbeeld al een sterke tegenreactie aan de gang op het wetenschappelijke klimaatbeleid dat zowel lokaal als internationaal steeds zwaarder begint door te wegen op de politieke agenda.

Gepolariseerde lenzen

We hoeven enkel maar te luisteren naar de overwinningsspeech De uil van Minerva van de populistische politicus Thierry Baudet van het forum van democratie in maart 2019 op de Nederlandse televisie als tegenstem in dit debat. De Uil van Minerva die hij aanhaalt slaat op een concept uit de filosofie van Hegel, die stelt dat het inzicht er pas kan zijn als de gebeurtenissen reeds hebben plaatsgevonden.

‘De uil van Minerva spreidt zijn vleugels bij het vallen van de avond. En dat geldt niet alleen voor deze avond, beste vrienden, beste campagnegenoten, beste partijgenoten, beste kompanen. Nu pas in deze laatste uren van de dag, komen de polls binnen, komen de nieuwtjes binnen, hebben we kennis over wat er vandaag gebeurd is. […]

Maar die uil van Minerva slaat niet alleen op deze avond zijn vleugels op. Het is breder. Vaak duurt het tot het moment dat het bijna voorbij is. Voordat we ons realiseren wat we hebben, en wat we hadden moeten koesteren. Als het bijna te laat is. En zo staan we hier vanavond. Te elfder ure, letterlijk. Te midden van de brokstukken van wat ooit de grootste en mooiste beschaving was die de wereld ooit heeft gekend. […]

Een beschaving die alle uithoeken van de wereld bestreek, die vol zelfvertrouwen was, en die de mooiste architectuur, de mooiste muziek en de mooiste schilderkunst heeft voortgebracht die ooit onder de sterrenhemel heeft bestaan. Ons land maakt onderdeel uit van die beschavingsfamilie.

We worden ondermijnd door onze universiteiten, onze journalisten, mensen die kunstsubsidies ontvangen en die onze gebouwen ontwerpen, en bovenal onze bestuurders. […]
Honderden miljarden, ik denk zelfs duizenden miljarden in totaal willen zij offeren op het altaar van deze halfgod. In de vorm van windmolens, warmtepompen, zonnepanelen en andere onrendabele projecten die ons niets brengen en die de planeet niet verder helpen, maar die ons wel heel veel geld kosten en dus ons heel erg straffen. Deze duurzaamheidsafgoderij stort niet alleen onze economie in de ondergang. Hij is ook bedoeld om onze geest, ons zelfbewustzijn nog verder te krenken.’

Thierry Baudet, 20 maart 2019

Bij de indiensttreding van Trump en zijn discours rond klimaatnegationisme leek het op een tijdelijke opstoot van verzet, gevoed door het gemakkelijke denken vanuit de agri-logistieke logica. Een tijdelijke volharding in boosheid, het halsstarrig blijven geloven in de oude denkwijzen en het niet -kunnen- of -willen- zien van wetenschappelijke bewijzen.Soms lijkt het haast alsof we in een tijdperk van grote onzin zijn aanbeland, met fake-news, het ontkennen van de wetenschappen en leugenachtige waarheden in een voorverpakt politieke kant-en-klaar maaltijd. Deze ideologieën van klimaatontkenning lijken een felle wind in de zeilen te hebben. Het meest bizarre is misschien wel dat deze hetze niet zomaar lijkt over te waaien, maar net toeneemt in windkracht, net zoals, ironisch genoeg, de klimaatopwarming voor steeds krachtigere orkanen zal zorgen. Hoe kon dit gebeuren en waarom lijken een opsomming van rationeel en duidelijk aantoonbare feiten het tegenovergestelde effect te hebben op een deel van de menselijke bevolking? Waarom slagen we er vanuit de wetenschappen, kunsten of politiek zo moeilijk in om hierop een gepast antwoord te formuleren of te reageren? Op deze vraag is geen eenduidig antwoord te geven.

Veel van de argumenten die Baudet aanhaalde in zijn speech zijn onvolledig of stroken niet met het gros van wetenschappelijke bevindingen. Zowel op wetenschappelijk, historisch als filosofisch vlak zitten er gebreken, onwaarheden en blinde vlekken in zijn discours, maar de retoriek die hij gebruikt, heeft wel een waarachtige pretentie. Het klinkt als een plan. Wat het zo moeilijk maakt om hiertegen in te gaan, is dat een eerste tegenreactie zou kunnen zijn: ‘Hoe komt het toch dat 15% van de Nederlandse bevolking op deze man en zijn idealen kon stemmen? Waar zit hun verstand? Zouden ze zich niet beter informeren of inlezen?’

Het probleem is echter dat deze kiezers zich net wel informeren maar onvolledige of gekleurde informatiebronnen, gebruiken of aangeboden krijgen. Verwijten en een eenzijdig hij-zij verhaal levert alleen meer tweespalt, onbegrip en verdere polarisatie op. Het klimaatnegationisme geldt voor velen als de waarheid en niet als een mogelijke alternatieve waarheidsconstructie. Het gaat al te dikwijls over een schamele politieke poging om het kritische denken monddood te maken door de list van het gemakkelijke denken te vermommen als kritisch en zo het gewicht van beide op te heffen.

Een gevaarlijk politiek spel van betekenissen, belangen en valstrikken. Van woord tegen woord, gestaafd met onvolledige data, zorgvuldig gekozen grapjes en moeilijke zinsconstructies. Uit de context gerukte beelden, valse argumenten die waarachtig klinken en virale memes die door middel van humor grove boodschappen overbrengen en zo het eigen kritische denken proberen te omzeilen door in te spelen op onze angstgevoelens door de restanten van ons reptielenbrein aan te spreken.[48] Klimaatridders, wetenschappers, kunstenaars en architecten worden zo afgeschilderd als de ketters en ongelovigen, waar Baudet het over heeft. Zij zijn de bedenkers van het complot, deze klimaathekserij. ‘Zij willen onze mooiste en allergrootste beschaving ooit onderuithalen’, stelt Baudet in zijn speech. Welke dan?

Deze retoriek en strategie maakt het net zo moeilijk om een dialoog op te bouwen en in interactie te gaan. Radicaal politiek activisme uit een andere hoek gooit enkel olie op het vuur en werkt een verdere polarisatie in de hand. Rationele argumenten en wetenschappelijke feiten lijken in bepaalde kringen daarnaast evenveel waard als het woord van Baudet, Trump, Bolsonaro, of andere invloedrijke klimaatnegationistische politieke en populistische stemmen. Zelfs Jan met de pet kan een online expert over het klimaat zijn die de opwarming van de aarde ontkent of in twijfel trekt. Het gaat dan niet langer over wetenschappelijke gestaafde bewijzen of cijfers in het debat. Het is al te dikwijls mening tegen mening, woord tegen woord en blikveld tegen blikveld aangevuurd door politieke ideologieën. Iedereen heeft een mening en in sommige milieus zijn die meer waard dan wetenschappelijk onderbouwde feiten, wat geen ongevaarlijke situatie oplevert. ‘Alles staat op het spel’, stelt de Duitse historicus Philip Blom.[49]

Het is nu eenmaal makkelijker vast te klampen aan het verleden, te pretenderen dat er niets aan de hand is of om te geloven in een beloofde heldere, stabiele oplossing ook al is er niets van aan, dan te moeten erkennen dat er -nog- geen afdoende oplossingen voorhanden zijn om het klimaatprobleem aan te pakken. Of toch geen enkelvoudige simpele oplossing. Toch is het net deze ambiguïteit die we nodig hebben in het debat en in ons handelen in crisistijden. Ambiguïteit zorgt voor onrust. Ambiguïteit stelt een open vraag, een open onderzoek. Volgens Rushkoff zijn we als mens getraind om een gesloten antwoord te krijgen op elke vraag, maar voor het antropoceen zijn er nu eenmaal geen gemakkelijke antwoorden of oplossingen te vinden, omdat er altijd een open einde zal blijven. Wanneer weten we zeker of de klimaatcrisis is afgewend? Het is immers een hyperobject. Daarin ligt de paradox, en de ongelooflijke complexiteit van denken en handelen in het antropoceen. Rushkoff stelt verder, dat kunst kan helpen in het begrijpen van deze complexiteit, omdat het meer vragen oproept dan een helder antwoord biedt.

‘Motivating a society to address open-ended challenges requires a more open-ended approach- one that depends less on our drive toward climax than on our capacity for unresolved situations. Like life’. [50]

Douglas Rushkoff, Team Human, 2019

Hoewel we op dezelfde planeet wonen, dezelfde problemen ondervinden, percipiëren we alternatieve werkelijkheden ten opzichte van elkaar, en deze lijken zich steeds verder van elkaar te liggen. We kijken met een andere bril, met gepolariseerde lenzen naar hetzelfde probleem. Klimaatnegationisten vanuit deze gepolariseerde blik terug aan boord krijgen, en betrekken in een samenleving+ in plaats van een samenleving- zal een belangrijke uitdaging vormen.

We hebben immers nood aan bruggen, niet aan omwalde vestingen of ingegraven loopgrachten van tegengestelde meningen, waarbij bombardementen van zwaar geschut in de vorm van grof taalgebruik en verwijten het middenveld openrijten. Er is nood aan openheid en empathie voor elkaar. Hoe we deze bruggen en verbindingen gaan kunnen/moeten bouwen zal een belangrijke uitdaging vormen voor onze samenleving, waar ook de kunsten aan kunnen/moeten deelnemen.

Op zoek naar een nieuwe oriëntatie en verbindingen

De klimaatwetenschappen bevinden zich in momenteel in een kritieke zone, schrijft Wetenschapsfilosoof Bruno Latour.[51] Hij stelt dat niemand het Higgs-Boson deeltje in twijfel trekt, omdat dit een abstract, moeilijk en onzichtbaar wetenschappelijk dingetje is waar de meeste mensen niet over wakker liggen, maar over het klimaat lijkt iedereen wel een ervaringsdeskundige. Het lijkt alsof er meerdere parallelle, doch tegengestelde werkelijkheden langs elkaar groeien, waardoor de kloof of polarisering steeds groter wordt. Het klimaatdebat is geen neutrale grond meer, maar veranderde in een oververhit debat. Er is veel veranderd binnen de maatschappij sinds ik startte met mijn onderzoek, zo’n zes jaar geleden. Ecologie en klimaat waren nog geen strijdbare woorden, hoogstens irritant of volkomen bijkomstig voor velen en te weinig relevant voor een wereldmarkt in groei. ’t Is zo anders nu. Een weerpraatje, stelt Ten Bos, kan nooit meer banaal of onschuldig zijn maar is steeds politiek georiënteerd en verankerd omdat het iedereen aangaat.

Deze groeiende polarisering wordt steeds meer versterkt door filterbubbels binnen sociale media die werken als echo-kamers.[52] Algoritmes, zoals gebruikt binnen sociale media, nieuwssites en grote technologie- en databedrijven zorgen ervoor dat we steeds minder in contact komen met andersdenkenden of tegengestelde meningen.[53] Dit gebrek aan ruimte voor discussie maakt het geloof in de eigen overtuiging steeds sterker, ook al is deze informatie dikwijls gebaseerd op onvolledige, of deels onjuiste informatie. De onbedoelde constructie door het slechte design van deze algoritmes, zoals Rushkoff het stelt, maakt dat onze visie steeds enger wordt, zonder dat we het zelf door hebben.[54] Enger betekent hier zowel een smaller perspectief, als angstiger.

Angst speelt immers in op onze menselijke onderlinge mechanismes en beïnvloedt ons handelen. Het verlamt onze cognitieve functies en we schakelen over naar mechanismes die evolutionair nog afstammen van onze gedeelde geschiedenis als reptiel. Angst ontlokt de vlucht- of vecht-reflex, en het is net dit gevoel van angst waarmee we dagelijks worden overspoeld door bepaalde media en sociale-mediakanalen. Ze vergroten het gevoel van paniek door negatieve gebeurtenissen en sensationele nieuwsberichten met suggestieve titels uit te lichten die het meeste kliks en likes krijgen, schrijven Rushkoff en Gabriëls.[55]

Dit bombardement van informatie en alarmerende berichten zorgt voor een voortdurende stresssituatie waaraan we onszelf vrijwillig blootstellen maar waartoe we ook aangespoord worden vanuit de technologie. Deze continue stroom van berichtgeving zorgt ervoor dat we als mens in een constante modus van crisismanagement terechtkomen. De prefrontale cortex wordt uitgeschakeld waardoor de dieperliggende emotionele reacties sneller tot uiting komen en onze sociale interactie wordt verstoord.[56] We staan hierdoor minder open voor solidariteit, zijn egoïstischer ingesteld en trekken ons liever terug uit de maatschappij waardoor we onze empathie kunnen verliezen ten opzichte van anderen of andere denkbeelden.

We zijn door de grote blootstelling aan alarmerende cijfers, angstaanjagende berichten en de vele schokkende beelden dus minder empathisch en gevoelig geworden voor anderen. Foto’s van natuurrampen, van met olie besmeurde zeevogels tot verhongerende ijsberen of verdronken immigranten lijken ons steeds minder te raken. Het ondraaglijke beeld, naar het concept van de Franse filosoof Rancière, is draaglijk geworden omdat we eraan gewend zijn geraakt als samenleving.[57] Het ondraaglijke beeld kan immers enkel ondraagbaar zijn als het ons pijn doet om het beeld te maken en om ernaar te kijken. Ondraaglijke beelden kunnen volgens Rancière een belangrijke stem vormen in het maatschappelijk debat om een bewustzijn te creëren, maar dit kan enkel plaatsvinden als de toeschouwer zich al schuldig voelt, dus als de context hiervoor al bestaat.

Een voorbeeld van de werking van zo’n ondraaglijk beeld is de schokkende foto van het verdronken en aangespoelde driejarig jongetje Alan Kurdi aan de kust van Turkije in 2015, gemaakt door de fotografe Nilüfer Demir.[58] Het beeld zorgde voor veel commotie, nerveus internationaal politiek geschuifel en zal voor eeuwig in mijn, en vele anderen hun netvlies staan gebrand. Het beeld werd uitgeroepen tot één van de iconische beelden die globaal verandering konden brengen. Toch gebeurde er gelijktijdig iets vreemd. Op bepaalde fora en media-kanalen werd de foto gemanipuleerd door beeldbewerkingsprogramma’s en gebruikt als een wansmakelijke meme om een ranzige, racistische boodschap verpakt in een stroperige, niet te beschrijven humor te verspreiden. Via andere kanalen daarentegen werden nieuwe memes van het beeld aangemaakt om net meer aandacht te vragen voor de immigratieproblematiek. Het oorspronkelijk ondraaglijke beeld verloor zo een deel van haar gewicht en de oorspronkelijke betekenis werd gekaapt door verschillende belangengroepen.[59]

Dit is precies wat memes proberen te doen. Het weghalen, kapen en veranderen van betekenissen maar vooral ook het uitlokken van immuunreacties waardoor het empathische vermogen wordt verminderd, schrijft Rushkoff.[60] Rancière stelt dat, in tegenstelling tot wat er vroeger werd gedacht, het ondraaglijke beeld geen rechtstreekse verbinding onderhoudt met het bewustzijn, maar dat het zijn kracht ontleent aan een sterke maatschappelijke en dus ook politieke context. Nu deze politieke contexten steeds meer gepolariseerd, versnipperd en individueel raken, is het logisch dat ondraaglijke beelden verschillende betekenissen en boodschappen kunnen krijgen die inspelen op andere gevoelens en zo onderdeel worden van het esthetische regime.[61]

‘het gevaar is dat een artillerie van gevoelens en meningen waarbij een breder overzicht ontbreekt, steeds vaker de plaats inneemt van geïnformeerd debat met grondige analyses en duidingen. [… ]De artillerie van meningen duidt vooral op onmondigheid en een gebrek aan zich grondig en kritisch informeren’. [62]

Katleen Gabriëls, Onlife. Hoe de digitale wereld je leven bepaalt, 2016

Bombardementen van wetenschappelijke alarmerende cijfers, onheilspellende sensationele berichten en ondraaglijke beelden hebben tot nu niet het gewenste effect gehad om als samenleving doeltreffend en eensgezind te ageren tegen de klimaatopwarming of andere globale problematieken. De angst die deze mechanismes met zich meebrengen lijken een polarisering nog meer in de hand werken en onze empathische vermogens voor elkaars standpunten te verminderen.[63] Het opnieuw versterken van deze empathische vermogens lijkt een mogelijke oplossing om onze problemen te overbruggen. Toch is empathie niet zo rechtlijnig inzetbaar. Onderzoek heeft immers aangetoond dat empathie zich vooral richt op de individuen van de eigen groep waarmee men zich identificeert en zich dus niet noodzakelijk overdraagt naar andere groepen.

Empathie is dus niet het tovermiddel waarmee men polarisatie eenvoudig kan overbruggen. Integendeel, het lijkt deze polarisatie net te kunnen versterken.[64] Het goede nieuws is echter dat empathie er wel voor kan zorgen dat als er voldoende contact en gedeelde ervaringen zijn tussen de verschillende groepen, er wederzijds begrip kan ontstaan waardoor conflicten makkelijker kunnen worden opgelost. Het blijft dus belangrijk te onderzoeken hoe we empathie kunnen inzetten als probleemoplossing bij partijdige conflicten, voor wie die empathie bedoeld kan zijn en hoe ze kan worden bereikt.[65]

Douglas Ruskhoff stelt in zijn boek Team Human de vraag op welke manier we sociale inclusie mogelijk kunnen maken voor degenen die niet deel willen zijn van een inclusie. Hij schrijft dat het begrijpen van de angsten een belangrijke stap zou kunnen zijn om van daaruit nieuwe oplossingen te zoeken. We moeten durven denken vanuit hun angsten, er empathie voor kunnen opbrengen en vanuit die donkere plekken samen nieuwe wegen te zoeken. We mogen hierdoor klimaatnegationisten niet zomaar weglachen of negeren. Want hun angsten en perspectieven vormen, vanuit een gepolariseerde bril, een realiteit die invloed heeft op het denken, voelen en zien van de wereld.

Hoe meer we ze weglachen of negeren, hoe meer ze overtuigd zullen raken van het eigen gelijk en hoe meer we hen wegduwen van de kern van de discussie. In plaats van te polariseren en elkaars overtuigingen te overroepen hebben we nood aan verbindingen en een dialoog. Een midden.[66] Geen harde standpunten, maar net toegeven aan onzekerheid en vertwijfeling om een dialoog of overleg en empathie mogelijk te maken. Enkel op die manier kunnen we een nieuwe puzzel leggen voor een andere, inclusieve omgang met onze wereld. Niet alleen met een inclusieve omgang tussen mensen, maar ook met de andere niet-menselijke actoren uit onze gedeelde habitat: een samenleving+. Het is geen makkelijke taak.

‘We mogen ons niet laten verlammen door angsten, maar ook niet te zeer dromen over groteske verwachtingen die al onze zorgen en menselijke tekortkomingen miraculeus kunnen wegnemen. We staan voor veel uitdagingen, die kritisch denken en ook een grondige zelfanalyse vergen’.[67]

Katleen Gabriëls, Onlife. Hoe de digitale wereld je leven bepaalt, 2016

Volgens wetenschapsfilosoof Bruno Latour bevinden we ons als menselijke soort in een uiterst onstabiele periode, een periode van deregulering en binnen onze maatschappij ondervinden we hinder van een groeiende ongelijkheid, nadelige effecten van globalisering en klimaatopwarming. Deze onstabiliteit zorgt voor een panisch verlangen naar de nostalgische bescherming van de natiestaat.[68] Het algemene discours van uiterst rechts maakt dankbaar gebruik van deze angst, maar ze spiegelen hun kiespubliek een simpele en heldere oplossing voor, die het eigen kritische denken opheft.

Helaas bestaan er geen simpele oplossingen voor een complexe problematiek. We moeten deze complexiteit misschien meer durven uitspreken, en eerlijk toegeven dat de zoektocht naar mogelijke antwoorden en verbeteringen niet makkelijk zal zijn, maar wel noodzakelijk. We moeten durven toegeven dat we verdwaald zijn, en dat de angst die we voelen voortkomt uit de ecologische crisis die we zelf hebben veroorzaakt.

Maar vanwaar komt deze angst? Deze onstabiliteit? Decennialang hebben we als samenleving immers vol overtuiging en zelfvertrouwen geloofd in een koopkrachtige wereld voor iedereen door de zelfregulerende werking van de markten. Iedereen zou beter worden van een vrije economie die gedreven wordt door een zucht naar groei. Door het strakke neoliberale denken, en de continue focus op het belang van het individu werd de sociale bescherming door de staat langzaam ontmanteld onder het mom van liberalisering en natuur werd gezien als een goedkope of zelfs gratis bron van grondstoffen. Maar ook gratis heeft een prijskaartje. We streefden naar continue groei en waren zo verblind door de stijging van comfort en materiële welvaart, dat we geen oog hadden voor de neveneffecten van deze dynamiek voor de achterblijvers van de globalisering of voor de schadelijke effecten op onze habitat.

We hebben onze gemeenschappen, leefomgeving, en onze identiteit vrijwillig opgegeven om mee te stappen in de glanzende optocht van eeuwige economische groei om deel te kunnen worden van deze globale wereld, gebouwd op consumentisme en modernisme, gedreven door de agri-logistiek. Decennialang hebben we samen aan deze voorgespiegelde droom gewerkt, als was het de enige weg naar de toekomst. Wat er nu is veranderd, is het feit dat onze wereld -de goedkope natuur- waar we in ons economisch model van eeuwige groei nooit rekening mee hebben gehouden, zich begint te roeren in de discussie. Natuur, en het aardse krijgt opnieuw een handelingsvermogen.

Dat betekent dat het langzaam begint door te dringen dat de droom die we samen koesterden, en die onze identiteit en samenleving vormgaf, eigenlijk niet deugde van in het begin. Het was een zoete, comfortabele valstrik waarin we zijn verzeild geraakt door het agri-logistieke denken, aldus Morton.[69] Het agri-logistieke systeem, en het denken is een specifieke manier van landbouw in combinatie met het uitbouwen van een gepland logistiek systeem dat volgens Morton de -onbedoelde- aanzet is geweest in de creatie van het antropoceen. Het zit zo ingebakken in ons denken en handelen, dat we er als samenleving niet meer buiten kunnen. Volgens Latour zijn we zelfs nooit modern geweest.[70] Het narratief dat inherent gekoppeld is aan het neoliberale denken door de mens te weerspiegelen als een homo economicus,[71] is blijkbaar niet in staat om op een gepaste manier om te gaan met deze nieuwe situatie waarin de aarde haar handelingsvermogen op onze samenleving terugkrijgt.

In het najagen van onze kapitalistische droombestemming hebben we veel achtergelaten, en vernietigd. Nu blijkt echter dat deze bestemming, de droom van eeuwige groei, niet meer lijkt te bestaan. Latour omschrijft dit proces van ontreddering met een treffende metafoor in de vorm van een vliegtuig dat is opgestegen naar de bestemming in zijn boek Waar kunnen we landen? Politieke oriëntatie in het nieuwe klimaatregime.[72] Maar naarmate de vlucht vordert beginnen de passagiers te beseffen dat de voorgestelde landingsplaats niet meer bestaat. De voorgestelde route leidt uiteindelijk naar het bodemloze, en de catastrofe. Van het voorgespiegelde liberale ideaal van eeuwige groei blijkt niets meer over.

We zijn met andere woorden met zijn allen misleid door de liberale droom die ons eeuwige groei voorspelde. Sommigen van ons, voelen zich bedrogen, omdat er wel een ernstig prijskaartje aan die droom hing. Daar, op dat punt: Het verlies van het collectieve narratief van de eeuwige groei en goedkope natuur. Daar komt de woede en de angst vandaag vandaan. Ze is niet onterecht. De voorgestelde route van economische groei loopt dus dood, omdat we de limieten van onze habitat hebben bereikt. Onze planeet, vooralsnog de enige leefbare omgeving voor de mens, begint zich in het script te moeien. De aarde verandert van een statische achtergrond naar één van de belangrijkste protagonisten in ons verhaal. Dat is een belangrijke plotwending en haast zo ingrijpend voor het verdere verloop dat zelfs de meest die-hard filmfan zich in zijn stoel zou vastklampen.

Deze metafoor leest als een rampenfilm uit Hollywood, waarbij de situatie op het vliegtuig langzaam begint te escaleren en het script zich langzaam naar de grote catharsis evolueert. De voedselvoorraden, bestaande uit voorgemaakte maaltijden en snacks in plastic verpakkingen beginnen op te raken. De brandstofmeter in de cockpit begint langzaam in de rode zone te komen. De toiletten raken verstopt en een hardnekkig buikgriepvirus doet de ronde. De door de klimaatopwarming veroorzaakte stormen zorgen voor veel turbulentie en de spanningen tussen de passagiers lopen hoog op. De piloten en het overige cabinepersoneel proberen de kalmte terug te brengen, maar het zweet staat hen ook al op het voorhoofd. De landingsplaats is immers volledig van de radar verdwenen, en de boordinstrumenten geven onherkenbare en foute waarden aan. Enkele passagiers verliezen hun geduld en proberen met zelfgemaakte wapens de bemanning te bedreigen om terug te keren, waardoor er een handgemeen ontstaat tussen zij die halsstarrig willen verder vliegen, en zij die willen teruggaan. Maar ook de vertrekplaats is er niet meer.

Verschillende jongeren op het vliegtuig proberen ondertussen hun stem te verheffen, roepen op tot reflectie en verandering van koers, maar hun klaagzang wordt straal genegeerd. Anderen hebben dan weer hun fluovestje aangetrokken en de achterste rij vliegtuigstoelen in brand gestoken in de hoop een beetje aandacht te krijgen. Op het benedendek laven enkelen zich mateloos aan de resterende flessen alcohol en proberen van hun laatste ogenblikken een feest te maken, terwijl een dozijn anderen zich hopeloos één of meerdere goden aanwenden, ontstaat een ware oorlog op het vliegtuig van maffiabendes die elkaar beschieten met wapens van een zwaar kaliber, vult Peter Sloterdijk aan.[73]

Ondertussen vliegt het geplaagde vliegtuig verder in de dichte mist van het antropoceen en stoot het genoeg C02 uit om het klimaat nog wat verder op te warmen. Kortom de situatie aan boord is uiterst penibel, en dan hebben we het nog niet gehad over de situatie van de achterblijvers in de resten van een ondergelopen stad. Wat er ontbreekt in deze metafoor met de typische Hollywood-film is de typische held, de protagonist, die alles tot een goed einde zal brengen.

Vrije interpretatie en invulling van de metafoor die filosoof Bruno Latour gebruikte in zijn boek ‘Waar kunnen we landen? Politieke oriëntatie in het nieuwe klimaatregime’ [74]

We zijn het als westerse mens misschien zo gewoon geraakt om ons zelf te zien als de belangrijkste hoofdrolspeler, en ons zelf als centrum van de wereld te zien. Als goden. Het waren wij die bepaalden wat, wanneer, waar en hoe er iets gebeurde op de set die aarde heette. Maar nu merken we dat onze set -onze aarde- ook een handelingsvermogen heeft, moeten we ons perspectief dringend veranderen. Onze voorgespiegelde droombestemming bleek een valstrik met een gouden strikje errond. De sterke antropocentrische blik, die blaakte van zelfvertrouwen, zal plaats moeten maken voor een meer nederige positie, met meer respect en solidariteit voor alle mensen en niet-mensen.[75] Dat houdt een krenking in van ons menselijke ego, of zoals een Philip Blom het stelt een ‘narcistische krenking’.[76]

Politici, wetenschappers, filosofen, historici en kunstenaars, leerkrachten, burgers - in feite iedereen- kan inzetten op een nieuw verhaal en een nieuwe visie op een inclusieve wereld. We hebben niet alleen een academisch discours nodig, maar ook empathie, actie en bewustwording. Volgens Bonneuil en Frezoz betekent dit dat we ons moeten bevrijden van repressieve instituties en van vervreemdende overheersingen en verbeeldingen.[77] Demos vraagt zich in zijn boek Against the Anthropocene, Visual Culture and Environment Today af hoe we de rampen die traag voortbewegen en lang in tijd en ruimte uitgerekt zijn, rampen die aandachtig zijn en van onverschillig belang voor de sensatiegedreven technologieën van onze beeldwereld, kunnen omzetten in beelden en verhaallijnen.[78] Een van zijn conclusies is dat er meer activisme nodig is, geen neutraliteit: ‘We hebben een opstand nodig tegen brutaliteit tegen het geweld van klimaatverandering’.[79] Er is dringend behoefte aan een wereldwijde oproep en deelname tot actie. Maar hoe?

Mijn artistiek doctoraatsonderzoek wil op een niet-conventionele visuele en meervoudige manier bijdragen aan deze globale oproep. Om de vitale transformatie naar een meer duurzame wereld vorm te geven, hebben we immers nieuwe stromingen van zien, denken en ontwerpprocessen nodig, evenals een nieuwe visuele taal om deze stromingen te begrijpen, te documenteren en te verspreiden. Centraal in mijn onderzoek staan dus de vragen over de mate waarin ik als beeldend kunstenaar en onderzoeker op een actieve en maatschappijkritische manier kan ageren tegen het antropoceen en hoe ik dit hyperobject kan visualiseren. Hoe kan ik meeschrijven aan een nieuw verhaal met een open einde dat een hernieuwde blik naar ecologie initieert, en onze verbinding met onze habitat versterkt.

Je kan tussen de voetnoten en de tekst navigeren door op het nummer van de voetnoot te klikken.

[1] D’Alisa, G., Demaria, F., Kallis, G. (2016) Degrowth: A Vocabulary for a New Era, Londen-New York: Routledge.

[2] Ten Bos, R. (2019) Extinctie. Amsterdam: Boom uitgevers;

De Cauter, L. (2020) Ending The Anthropocene, Essays on Activism in the Age of Collapse. Rotterdam: na0I0 publishers;

Moore, J.W. (2016) Anthroposcene or Capitalocene? Nature, History and the Crisis of Capitalism. Oakland, CA: PM Press/Karios;

Haraway, D. (2016) Staying with the trouble: Making Kin in the Chtulucene, Londen: Duke University Press.

[3] D’Alisa, G., Demaria, F., Kallis, G. (2016) Degrowth: A Vocabulary for a New Era, Londen-New York: Routledge;

Berners-Lee, M. (2019) There’s no planet B, A handbook for the Make or Break Years. Cambridge: Cambridge University Press;

Blom, P. (2018) Wat op het spel staat, Amsterdam: De bezige bij;

Demos, T.J. (2017) Against the Anthropocene, Visual Culture and Environment Today. Berlijn: Sternberg Press;

Klein, N. (2015) This changes everything. Capitalism vs. the Climate. Londen: Penguin Books;

Meynen, N. (2020) Frontlijnen. Antwerpen: Epo Uitgeverij;

IPCC, 2021: Climate Change 2021: Masson-Delmotte, V., Zhai, P., Pirani, A., et al. (eds.). The Physical Science Basis. Contribution of Working Group I to the Sixth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. Cambridge University Press.

[4]https://www.standaard.be/cnt/dmf20210730_94850145.

[5] Lovelock, J. (2000) Gaia: A New Look at Life on Earth (3rd ed.). Oxford: Oxford University Press;

Latour, B. (2018) Waar kunnen we landen? Politieke oriëntatie in het nieuwe klimaatregime. Amsterdam: Octavo Publicaties, p. 80.

[6] Huang, J. O’Neil, C., Tabushi, H. (2021) Bitcoin Uses More Electricity Than Many Countries. How Is That Possible? NY Times. https://www.nytimes.com/interactive/2021/09/03/climate/bitcoin-carbon-footprint-electricity.html.

[7]Vandervelden, J. (2018) Depressief van te veel doemberichten over het klimaat? Dan is er nu de klimaatpsycholoog. VRT, https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2018/10/09/klimaatpsycholoog/.

[8] Crutzen, P.J. (2002) ‘Geology of Mankind’. Nature, 23, p. 23.

Voor een uitgebreide historiek en verduidelijking van dit concept, zie Bonneuil, C., Fressoz, J. (2017) The Shock of the Anthropocene: The Earth, History and Us. Londen: Verso, p. 229.

[9]Morton, T. (2018). Duistere Ecologie. Amsterdam: Boom Uitgevers, p. 69.

[10] Moore, J.W. (2016) Anthropocene or Capitalocene? Nature, History, and the Crisis of Capitalism. Oakland, CA: PM Press/Kairos; Rushkoff, D. (2019) Team Human, New York: W.W. Norton & Company.

[11] Guattari, F. (2000) The Three Ecologies. Londen: The Athlone Press;

Rushkoff, D. (2019) Team Human, New York: W.W. Norton & Company;

Ingold, T. (2021) Correspondences. Cambridge: Polity Press

[12] De Cauter, L. (2020) Ending The Anthropocene, Essays on Activism in the Age of Collapse. Rotterdam: na0I0 publishers.

[13]Mancuso, S. (2019) Reizend Groen. Amsterdam: Uitgeverij Cossee, p. 115.

[14]https://www.guinnessworldrecords.com/world-records/66393-remotest-tree.

[15]Mancuso, S. (2019) Reizend Groen. Amsterdam: Uitgeverij Cossee, p. 115.

[16] Turney, C.S.M., Palmer, J., Maslin, M. et al. (2018) ‘Global Peak in Atmospheric Radiocarbon Provides a Potential Definition for the Onset of the Anthropocene Epoch in 1965’. Sci Rep, 8, p. 3293 https://doi.org/10.1038/s41598-018-20970-5.

[17] Morton, T. (2021) All Art is Ecological, Londen: Penguin Books, p. 6.

[18] Moore, J.W. (2016) Anthroposcene or Capitalocene? Nature, History and the Crisis of Capitalism. Oakland, CA: PM Press/Karios.

[19] Haraway, D. (2016) Staying with the trouble: Making Kin in the Chtulucene, Londen: Duke University Press;

Haraway, D. (2017) Anthropocene, capitalocene, plantationocene, chthulucene: Making kin, Parijs: Multitudes 65, 4, pp. 75-81.

[20]Morton, T. (2018) Duistere ecologie, Amsterdam: Boom Uitgevers.

[21] Adam, R., Whitehouse, H., Stevenson, R.B. & Chigeza, P. (2019). ‘The Socioecological (Un)learner: Unlearning Binary Oppositions and the Wicked Problems of the Anthropocene’. In: Touchstones for Deterritorializing Socioecological Learning. New York: Springer International Publishing, pp. 49-74, https://doi.org/10.1007/978-3-030-12212-6_3.

[22] IPCC, 2021: Climate Change 2021: Masson-Delmotte, V., Zhai, P., Pirani, A., Connors, S.L. et al. (eds.). The Physical Science Basis. Contribution of Working Group I to the Sixth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change, Cambridge University Press.

[23]Een samenleving+ is een neologisme om een samenleving aan te duiden, die niet enkel gericht is op het menselijke samenleven, maar ook rekening houdt met het samenleven van alle actoren (dus ook niet-menselijke) in een habitat.

[24] Morton, T. (2013) Hyperobjects. Philosophy and Ecology after the End of the World, Minneapolis: University of Minnesota Press.

[25] Morton, T. (2013) Hyperobjects. Philosophy and Ecology after the End of the World, Minneapolis: University of Minnesota Press.

[26] Morton, T. (2013) Hyperobjects. Philosophy and Ecology after the End of the World, Minneapolis: University of Minnesota Press.

[27]Harari, Y.N. (2018) Homo Deus, een kleine geschiedenis van de toekomst, Amsterdam: Thomas Rap., pp. 83-112.

[28] Rushkoff, D. (2013) Present Shock. When Everything happens Now. Londen: Penguin Books, p. 112.

[29] Britannica, T. Editors of Encyclopaedia (2020, June 2). geologic time. Encyclopedia Britannica. https://www.britannica.com/science/geologic-time.

[30] Northcot, M., ‘Eschatology in the Anthropocene; from the chronos of deep time to the Kairos of the age of humans’.The Anthropocene and the global environmental crisis. Londen: Routledge, p. 101.

[31] Northcot, M., ‘Eschatology in the Anthropocene; from the chronos of deep time to the Kairos of the age of humans’. The Anthropocene and the global environmental crisis. Londen: Routledge, p. 102.

[32]‘Een standaardutilitarisme dat is ingebakken in de agri-logistieke ruimte’. Morton, T. (2018) Duistere ecologie, Amsterdam: Boom Uitgevers, p. 74.

[33]Volgens Ten Bos is ‘het agri-logistieke denken is een zeer uitgekiende manier van denken die het denken grotendeels overbodig maakt, en waarbij easy-thinking de maatstaf is’. De agri-logistiek gaat uit van zekerheden, die niet in vraag gesteld mogen worden. Een imaginaire orde, die zo succesvol was, dat het ineens ook de start van de ecologische catastrophe werd. Ten Bos, R. (2017) Dwalen in het antropoceen, Amsterdam: Boom uitgevers.

[34]‘Hij is zichzelf, en geheimzinnig tegelijk ook niet zichzelf’. Een mens is samengesteld uit verschillende niet -menselijke organen en onderdelen. Morton, T. (2018). Duistere Ecologie. Amsterdam: Boom Uitgevers, p. 35.

[35]Rushkoff, D. (2019) Team Human, New York: W.W. Norton & Company.

[36]Morton, T. (2018) Ecologisch wezen, Utrecht: Uitgeverij Ten have, p. 153.

[37] Deleuze, G. (1990) The Logic of Sense, Londen: Athlone Press, p. 77.

[38] Deleuze, G. (1990) The Logic of Sense, Londen: Athlone Press, p. 77.

[39]https://www.demorgen.be/nieuws/over-5-miljard-jaar-zal-de-zon-een-spectaculaire-doodsstrijd-leveren~b679003d6/.

[40] Bauer, A., Edgeworth, M., Edwards, L., Ellis, E., Gibbard, P., Merritts, D. (2021). ‘Anthropocene: Event or epoch?’ Nature, 597,7876, p. 332.

[41] Northcot, M., ‘Eschatology in the Anthropocene; from the Chronos of deep time to the Kairos of the age of humans’.The Anthropocene and the global environmental crisis. Londen: Routledge.

[42] Ingold, T. (2021) Correspondences. Cambridge: Polity Press, p. 9.

[43]Latour, B. (2018) Waar kunnen we landen? Politieke oriëntatie in het nieuwe klimaatregime. Amsterdam: Octavo Publicaties, p. 80.

[44]De krenking van het antropocentrische ego wordt alvast veel minder groot vanuit het perspectief van de vreemde vreemdeling van Morton, waarbij de mens bestaat uit grotendeels niet-menselijke onderdelen. Morton, T. (2018) Duistere ecologie, Amsterdam: Boom Uitgevers.

[45] D’Alisa, G., Demaria, F., Kallis, G. (2016) Degrowth: A Vocabulary for a New Era, Londen-New York: Routledge; Meadows, D.H., Meadows, D.L., Randers, J., Behrens, W. & Club of Rome. (1972) The Limits to growth: A report for the Club of Rome's project on the predicament of mankind. New York: Universe Books.

[46] IPCC, 2021: Climate Change 2021: Masson-Delmotte, V., Zhai, P., Pirani, A., Connors, S.L., (eds.), The Physical Science Basis. Contribution of Working Group I to the Sixth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change, Cambridge: University Press.

[47] Bauer, A., Edgeworth, M., Edwards, L., Ellis, E., Gibbard, P., Merritts, D. (2021). Anthropocene: Event or epoch?, Nature, 597,7876, p. 332.

[48] Rushkoff, D. (2019) Team Human, New York: W.W. Norton & Company.

[49]Blom, P. (2020) Het grote wereldtoneel. Over de kracht van verandering in crisistijd. Amsterdam: De bezige bij, p.79.

[50]Rushkoff, D. (2019) Team Human, New York: W.W. Norton & Company, p. 139.

[51]Latour, B. (2018) Waar kunnen we landen? Politieke oriëntatie in het nieuwe klimaatregime. Amsterdam: Octavo Publicaties, p. 80.

[52] Rushkoff, D. (2019) Team Human, New York: W.W. Norton & Company. p.5.

[53]Gabriëls, K. (2015) Onlife. Hoe de digitale wereld je leven bepaalt. Tielt: Lannoo, pp.42, 95.

[54] Rushkoff, D. (2019) Team Human, New York: W.W. Norton & Company. p.5.

[55]Rushkoff, D. (2013) Present Shock. When Everything happens Now. Londen: Penguin Books.

[56] Singer, T. & Klimecki, O.M. (2014). ‘Empathy and compassion’. Current Biology, 24, 18, pp. R875-R878, https://doi.org/10.1016/j.cub.2014.06.054;

Klimecki, O.M. (2019). ‘The Role of Empathy and Compassion in Conflict Resolution’. Emotion Review, 11, 4, pp. 310-325, https://doi.org/10.1177/1754073919838609.

[57] Rancière J. (2015) De geëmancipeerde toeschouwer. Amsterdam: Octavo Publicaties.

[58]Smith, H. (2015), The Guardian, https://www.theguardian.com/world/2015/sep/02/shocking-image-of-drowned-syrian-boy-shows-tragic-plight-of-refugees.

[59] Ibrahim, Y. (2018). ‘The Unsacred and the Spectacularized: Alan Kurdi and the Migrant Body’. Social Media + Society, https://doi.org/10.1177/2056305118803884.

[60] Rushkoff, D. (2019) Team Human, New York: W.W. Norton & Company, pp. 87-108.

[61] Ibrahim, Y. (2018). ‘The Unsacred and the Spectacularized: Alan Kurdi and the Migrant Body’. Social Media + Society, https://doi.org/10.1177/2056305118803884.

[62]Gabriëls, K. (2015) Onlife. Hoe de digitale wereld je leven bepaalt. Tielt: Lannoo, p.50.

[63] Klimecki, O.M. (2019). ‘The Role of Empathy and Compassion in Conflict Resolution’. Emotion Review, 11, 4, pp. 310-325, https://doi.org/10.1177/1754073919838609.

[64] Simas, E. N., Clifford, S., & Kirkland, J. H. (2020). How Empathic Concern Fuels Political Polarization. The American Political Science Review, 114(1), 258–269. https://doi.org/10.1017/S0003055419000534

[65] Simas, E. N., Clifford, S., & Kirkland, J. H. (2020). How Empathic Concern Fuels Political Polarization. The American Political Science Review, 114(1), 258–269. https://doi.org/10.1017/S0003055419000534

[66] Gabriëls, K. (2015) Onlife. Hoe de digitale wereld je leven bepaalt. Tielt: Lannoo, p.51.

[67]Gabriëls, K. (2015) Onlife. Hoe de digitale wereld je leven bepaalt.Tielt: Lannoo, p.51.

[68]Rancière, J. (2017) De haat tegen de démocratie. Amsterdam: Octavo Publicaties.

[69]Morton, T. (2018) Duistere ecologie. Amsterdam: Boom Uitgevers, p. 111.

[70]Latour, B. (2016) Wij zijn nooit modern geweest. Amsterdam: Boom Uitgevers.

[71]Monbiot, G. (2018) Uit de puinhopen, een nieuwe politiek in een tijd van crisis. Rotterdam: lemniscaat, p. 27.

[72]Latour, B. (2018) Waar kunnen we landen? Politieke oriëntatie in het nieuwe klimaatregime. Amsterdam: Octavo Publicaties, p. 43.

[73]Ten Bos, R. (2017) Dwalen in het antropoceen. Amsterdam: Boom Uitgevers, p. 43.

[74]Latour, B. (2018) Waar kunnen we landen? Politieke oriëntatie in het nieuwe klimaatregime. Amsterdam: Octavo Publicaties, p. 43.

[75]Latour, B. (2018) Waar kunnen we landen? Politieke oriëntatie in het nieuwe klimaatregime. Amsterdam: Octavo Publicaties.

[76]Blom, F. (2020) Het grote wereldtoneel. Over de verbeeldingskracht in crisistijd. Amsterdam: De bezige bij.

[77] Bonneuil, C., Fressoz, J. (2017) The Shock of the Anthropocene: The Earth, History and Us. Londen: Verso.

[78] Demos, T.J. (2017) Against the Anthropocene, Visual Culture and Environment Today. Berlijn: Sternberg, p. 13.

[79] Demos, T.J. (2017) Against the Anthropocene, Visual Culture and Environment Today. Berlijn: Sternberg.

1.4 De Het belang van (on)t-leren en het rizomatische denken in het antropoceen.

12515 woorden, leestijd: 50 minuten

Onzichtbare planten, en hoe ze zichtbaar te maken

Een voorbeeld van onze beperkte, geconstrueerde blik vinden we terug in het concept plantblindheid. Voor de meeste mensen lijken planten op statische wezens die dankzij hun schijnbare onbeweeglijkheid makkelijk opgaan in de achtergrond, en we zien hen daarom makkelijk over het hoofd. Hoewel we ze wel ‘zien’, zijn ze haast praktisch onzichtbaar in het landschap. We zien ze wel, maar schenken er geen aandacht aan, en negeren al te vaak hun aanwezigheid. Deze aangeleerde plant-blindheid kan pas overwonnen worden door onze blik op een anticiperende en open manier te richten op planten en hen te erkennen als intelligente en communicatieve wezens, die weliswaar op een volstrekt andere manier functioneren als wij.[1] Om ze kunnen zien, moeten we ze eerst echter leren on-zien, en ons bewust worden van onze eigen plantblindheid.

Het leren on-zien, en begrijpen van planten is een uiterst boeiend gebied, waar nog veel blinde vlekken te verkennen zijn en waar verbeeldingskracht voor nodig is om de nodige openingen in ons zien, denken en handelen te forceren, voorbij de heersende stigma’s en heersende denkbeelden. Hiervoor kunnen de kunsten, in samenwerking met de wetenschappen een geschikt medium zijn om een brug te vormen tussen plant en mens. Onze blik is immers nooit neutraal, net zoals een fotografisch beeld nooit neutraal kan zijn, maar vormt het altijd een constructie gevormd door onze identiteit en onze culturele samenleving.

De beperkingen van het zien en het toewijzen van de blinde vlekken in ons zicht wordt behandeld in Bergers Why Look At Animals, waarbij hij onze menselijke tekortkomingen bekritiseert in het zien van dieren door verschillende media, ruimtes, contexten en geschiedenis.[2] Dit essay wordt ook aangehaald in het boek Why Look At Plants van Giovanni Aloi, waar hij de theorie van Berger vertaalt naar het niet-zien van planten.[3] Aloi schetst dat plantblindheid een culturele tekortkoming vormt in het erkennen en zien van planten. Hierdoor reduceren we planten al te snel tot statische esthetische objecten, grondstoffen, voedsel of onkruid, zonder erbij te stil te staan dat ze levende wezens zijn, met een eigen vorm van bewustzijn. Deze vorm van reductie in het blikveld komt vooral terug door de aangeleerde culturele binaire scheiding tussen mensen en niet-mensen.
We moeten deze achterhaalde vorm van zien, en zijn, ontleren en ruimte maken voor een nieuw perspectief waar we planten en andere niet-menselijke levensvormen, zien als belangrijke actoren in onze habitat, waarmee we moeten samenleven in een wederkerigheid en niet enkel als parasiet.[4] Het plantencontract zoals Mancuso het voorstelt, is een afgeleide van het natuurlijke contract, naar het concept van Michel Serres uit 1995.[5]Het plantencontract zoekt naar een nieuwe overeenkomst tussen mens en plant. Eén waarbij we de rechten van de plant erkennen, en de menselijke soevereiniteit omvormen tot een samenwerkingspact. We erkennen de plant om wie ze is, en we zoeken samen uit wat de plant voor ons als mens, kunstenaar, of onderzoeker kan betekenen.

Door de Japanse duizendknoop als medeparticipant en als levend organisme te betrekken in het onderzoeksproject ‘NOT IN MY BACKYARD’,[6] en niet meer te bestempelen vanuit het heersende agri-logistieke perspectief als een exotisch onkruid ontstonden er al snel nieuwe verbanden en methodes, waaruit weer nieuw artistieke concepten en werk ontstond. Zowel bewust als onbewust via experiment en spel. Kunst functioneert gewoonlijk als een open-ended onderzoek van genese of verandering, zonder voorschrift. Deze openheid en onzekerheid is nodig voor het creëren en het vinden van nieuwe verhoudingen ten aanzien van onze samenleving en wereld.

In ruil voor haar participatie gaf de plant ons waardevolle pigmenten: waarmee we textiel konden kleuren, kleurstof konden maken om te schilderen en zelfs pigmenten waarmee we organische fotografische prints konden maken volgens het anthotype-procedé. We gebruikten haar vezels als basis voor het scheppen van papier, en als cover voor het uiteindelijke boek. We aten haar jonge scheuten via taart, confituur en dronken een sterk aftreksel op basis van likeur van haar jonge stengels als aperitief. Ze gaf ons waardevolle inzichten over het antropoceen en hoe wij als mens omgaan met ecologie, migratie en planten. Om nog maar te zwijgen over de noodzakelijke zuurstof.

Dit betekende echter niet dat we haar minder goede karaktereigenschappen negeerden. We waren ons altijd bewust van haar invasieve karakter in het landschap, en de bedreiging voor de biodiversiteit. Daarom hebben we alle voorzorgen genomen om tijdens het proces de plant zelf niet verder te verspreiden, door onzorgvuldig of roekeloos met haar om te gaan. We hebben haar niet vertrapt of verdrongen, maar gepleit om voorzichtig en respectvol met haar om te gaan.

Onderzoek naar de goede eigenschappen van deze invasieve plant gebeurt niet enkel in de kunsten, maar ook wetenschappelijk onderzoek richt haar pijlen om de medicinale stoffen, pigmenten en andere grondstoffen die de plant herbergt.

Anders dan wij, werken planten met een gedecentraliseerd en modulair lichaam. Een plant ademt, denkt en voelt met zijn hele lichaam. Het verdelen van elke functie, schrijft Mancuso, is de belangrijkste overlevingsstrategie van de plant.[7] Er is geen centraal hoofd of brein die de plant aanstuurt, zoals bij mensen en dieren, maar een modulaire, coöperatieve en verspreide structuur. Om te kunnen overleven moeten planten zich voortdurend zien aan te passen aan een continu veranderende leefomgeving. Hierdoor is het essentieel dat een plant genoeg parameters kan waarnemen in haar habitat, en kan reageren op veranderende omstandigheden. Planten scannen voortdurend hun omgeving en zijn uiterst gevoelig. Ze meten onder meer het licht, de zwaartekracht, de beschikbaarheid aan mineralen, de temperatuur en de vochtigheid. Ook de signalen van andere levende wezens kunnen ze opvangen en erop reageren. Ze communiceren met elkaar en met hun omgeving door uitgebreide ondergrondse rizoom- en schimmelnetwerken. Op basis van alle informatie die ze verzamelen maken planten weloverwogen keuzes en zoeken naar creatieve manieren om te overleven of zich verder te verspreiden. Wetenschappelijk onderzoek heeft zelfs aangetoond dat planten methodes van associatief leren gebruiken om zich aan te passen.

Planten en bomen zijn fascinerende, sensitieve wezens die we als culturele samenleving haast helemaal negeren, en niet zien, hoewel ze een erg belangrijk onderdeel vormen van onze ecologie en ons voortbestaan als soort.[8] We zijn als mens, en als ecologisch wezen volkomen afhankelijk van planten. Ze voorzien ons niet alleen direct of indirect van voedsel of grondstoffen, maar ook van zuurstof en voorzien in onze steeds groeiende energiebehoeften. Niet alleen door de implementatie van biobrandstoffen, maar ook onze fossiele brandstoffen, zoals steenkool, aardgas en olie zijn ontstaan uit plantenresten.[9] Het zijn ondergrondse accumulaties van zonne-energie die in de loop van geologische perioden en miljoenen jaren zijn opgeslagen door fotosynthese en waarmee we proberen onze voortdurend groeiende honger naar energie te stillen door deze te verbranden, met een klimaatopwarming als gevolg.

De basiswerking van het maken van een beeld met behulp van het anthotype-proces integreert de kracht en complexiteit van fotosynthese en plantaardige pigmenten en onderstreept de geschiktheid ervan als medium om complexe verhalen vanuit een meer dan menselijk perspectief weer te geven, en kan zelfs bijdragen in een duurzame energietransitie. In een samenwerking met het X-Lab van de UHasselt zijn we er immers in geslaagd om de principes van het anthotype-procedé succesvol te incorporeren in experimentele organische zonnecellen, die licht om kunnen zetten in elektrische energie. Dit betekent dat we momenteel al in staat zijn om nieuwe schone manieren van energie te kunnen opwekken met plantpigmenten, en dat we tegelijkertijd erin zijn geslaagd om er een afbeelding in te verwerken door verkleuringen van het organische pigment. Voorlopig bevinden we ons nog in een prototype-stadium, maar het is een zeer interessante vondst die ontstaan uit de kruisbestuiving van de wetenschappen en de kunsten.

We zijn zo afhankelijk van planten en andere actoren in onze samenleving+ dat we als samenleving alles aan doen om dit te vergeten of niet te zien. Net zoals we de gevolgen en oorzaken van het antropoceen proberen te negeren. Misschien houden we er niet van om geconfronteerd te worden met het feit dat onze eigen overleving als soort onlosmakelijk verbonden is met die van andere mechanismen, omdat het ons bewust maakt van onze eigen zwakte. Misschien vinden we het niet leuk dat we in ons menselijk DNA ook plantaardig DNA kunnen vinden. Een menselijk DNA is immers 25% identiek aan dat van een banaan.[10]

Misschien genieten we er niet van om ons te realiseren dat we, ondanks alles, niet de bijna goddelijke heersers van de wereld zijn die we denken te zijn.[11] In het geval dat planten uitsterven, heeft de mensheid slechts een paar seconden op de geologische tijdschaal om te overleven. Mochten we echter de mensheid uitroeien door onze eigen dwaasheid en technologie, dan zouden planten de hele aarde heroveren, zelfs als ze niet al onze sporen konden wissen. Om het antropoceen te overleven hebben we een vergroot bewustzijn nodig. Een awareness van verbondenheid met andere levende organismen, een bewustzijn van nederigheid, een wens om te luisteren, te kijken en te voelen, een gevoel van solidariteit. Dit zijn goede eigenschappen voor bijna elke goede relatie, en ook voor niet-mensen. We mogen echter niet vergeten dat, indien we ons niet snel aanpassen aan deze ecologische realiteit, we zelf het onderdeel vormen dat zichzelf en een grote hoeveelheid organismen in een snel tempo in de afgrond duwt. We zullen moeten leren om de ecologische taal te begrijpen en onze zintuigen aan te scherpen.

Het anthotype-procedé, dat de Sustainist Gaze kan incorporeren zou een middel kunnen zijn om het bewustzijn van en de strijd tegen het antropoceen te vergroten. Een van de oudste fotografische methoden wordt op deze manier paradoxaal genoeg een geschikt instrument om een hedendaags noodzakelijk onderwerp te benaderen en een niet-menselijke visie incorporeren. Zoals in volgende delen uitgelegd, deelt het anthotype-proces veel gemeengoed met de vier pijlers van Sustainist Design.

Scotomen

Het zien van de blinde vlek in het gezichtsveld.

Vanuit bijna ieder standpunt gezien was het ronduit een belachelijk, en zelfs verwerpelijk, idee om vanuit België naar California te reizen voor een ecologische conventie om mijn onderzoek te presenteren. Toch doet ons iets -elke spreker had hetzelfde gevoel – naar daar bewegen en reizen met het vliegtuig. Alleen Timothy Morton had afgezegd. Zou er dan toch iemand kunnen nadenken?

Het is erg druk in de luchthaven als ik vertrek. Heel erg druk. Te druk voor mij. De vakantieuittocht is begonnen en mensen staan in lange rijen te wachten op weg naar hun droombestemming. In een luchthaven mag je niet denken, maar dien je aanwijzingen te volgen van mensen die ogenschijnlijk niet om je geven. Het zijn non-spaces, zoals Marc Augé ze omschrijft waar niemand thuishoort en alleen maar onderweg is naar ergens anders.[12] Zo moet het dus voelen denk ik – maar dan onbenoembaar veel pijnlijker –, als je je land ontvlucht en in een bureaucratisch systeem terechtkomt. Ontmenselijkt en onmachtig.

Eerst was je een mens met geschiedenis en geliefden, maar eenmaal in het systeem van de luchthaven of grenscontroles valt alles weg en heb je enkel je paspoort nog nodig als bewijs van wie je bent. Alleen reizen met het vliegtuig voelt eenzaam. Zelden krijg je echt menselijk contact. Een vluchtige glimlach, een menselijke herkenning. Waarom zou ik ook mogen verwachten dat er een beetje vriendelijkheid zou mogen zijn. Ze zien er duizenden passeren, als vee. Net als de grenswachters. Wat rest is het nummer op je ticket en je visa-kaart. Maar met deze laatste kan je een greintje menselijkheid kopen. De menselijke identiteit ligt in onze maatschappij te dikwijls in handen van je koopkracht, kleur, afkomst en geboorteplaats. Ik ga in gesprek met de plant in de lobby.

Terwijl ik wacht in de boardingroom in Chicago verschijnt er een beeld op het nieuws van een verdronken meisje en haar verdronken vader. Een ondraaglijk beeld. Het raakt mij diep. Het beeld wordt nog ontiegelijk schrijnender met het verhaal erbij. Op zoek naar een betere wereld voor zijn dochter probeerden ze de grens over te steken, maar ontnuchterd door de grenzeloze onmenselijke bureaucratie van het systeem en de te grote wachtrij, zochten ze naar andere wegen. De frustratie en de onmacht zal hem te groot te geworden zijn toen ze de Rio Grande probeerden over te steken. Het water lijkt ogenschijnlijk rustig, maar de onderstroom was te sterk. De vader slaagde erin het meisje naar de andere wereld te brengen, maar ze raakte in paniek toen ze alleen in deze nieuwe wereld stond en haar vader terugzag keren om haar moeder te helpen. Angstig liep ze terug het water in, en werd ze gegrepen door het wassende water. De vader probeerde haar nog te redden, maar beide verloren er hun leven.[13] De klimaatproblematiek zal de volgende jaren deze migratiestroom naar leefbare gebieden waarschijnlijk nog versterken, met meer van deze tragedies als gevolg.

Mijn hotel lag op een parallelweg van de snelweg van Sacramento naar San Francisco, geklemd tussen een braakliggend parkeerterrein en een domino’s pizzeria. Het was een autoboulevard waar honderden bolides aanlokkelijk probeerden te wezen. Er was een supermarkt met een aantal kleffe restaurantjes, blinkende autogarages, een Taco Bell en een Starbucks-koffiebar. Het Mc Donalds-restaurant stond in de stijgers omwille van een verbouwing, maar was toch al naarstig op zoek naar nieuwe werknemers die met een rood petje de gasten wilden bedienen.

Ondertussen sprongen in Nederland muizen vrijwillig van een brug. Het leek op een collectieve zelfmoordpoging schreef de Nederlandse krant online. Er was ook een filmpje te zien van de man die de muizen netjes opruimde om de catastrofe te verdoezelen. Een overlevend exemplaar liep verdwaast tussen zijn dode soortgenootjes weg van de camera. Muizen, net als lemmingen, jagen elkaar op, als de populatie te hoog wordt tot ze over de rand lopen. Een zelfregulerend mechanisme als je het objectief zou benoemen. Het zijn vooral de jongere en zwakkere muizen die door hun soortgenoten worden opgejaagd.

Het zijn heus geen domme diertjes getuigde een andere bioloog in de krant.[14] Als je wordt opgejaagd, en in paniek raakt heb je geen overzicht van de dingen. Mensen reageren op dezelfde manier, zei hij. Het was niet echt een geruststellende gedachte en doet me weer denken aan het dode meisje en haar vader in de Rio Grande. En dit beeld doet me weer denken aan die andere beelden van dode, en zwalpende migranten op zee. Maar ook aan de kapitein van het schip die werd aangehouden door de Italiaanse politie voor het proberen te redden van deze hopeloze drenkelingen.[15]Het doet me denken aan de mensheid, die niet in paniek mag raken in het antropoceen. Fait divers. De dagelijkse krantenberichten.

Het Amerikaanse ontbijt bestond hoofdzakelijk uit plastiek en karton. Een beter begin van de dag voor een ecologische conventie kan je je niet indenken. Tijdens het ontbijt stond de televisie altijd aan. Een opgewonden vrouwenstem vertelde de feiten van de dag. Ze toonde een roodgekleurde kaart van Europa. Er werd een hitterecord gebroken. En toen nog één. En nog één. Het was eerst de warmste dag ooit in Frankrijk. Daarna kwam de nieuwe warmste dag ooit gemeten in Frankrijk. Het werd de nieuwste warmste week. We zouden nog veel records gaan breken, zei een wetenschapper in de nabeschouwing. Het nieuwe normaal zou geen stagnatie zijn, maar een aaneenschakeling van records. Wij mensen houden van records. En ergens te midden van al die records in Europa,[16] zaten mijn zoontje en vrouw te puffen in de zon. Wat miste ik ze hard.

De universiteit van Davis en het nabijgelegen park leken een afspiegeling van de tuin van Eden, met waterpartijen, groene grasvelden, en bomen die verkoeling brachten. Het was een perfect onderhouden, gecultiveerd landschap vol blije mensen die overliepen van de groene en ecologische gedachten. Tijdens de middag kwamen er schattige grijze eekhoorns onbeleefd en opgewonden bedelen voor een hapje van je lunchpakket. Ik hou niet van bussen (te druk) of taxi’s (te duur/niet ecologisch) dus vervoerde ik mezelf tijdens de conferentie met een rode huurfiets. Het lukte me om via parken, bossen en een mooi onderhouden fietspad over een oude spoorbedding tussen de bomen dagelijks te pendelen van mijn hotelkamer naar de universiteit, en weer terug.

Ik fietste langs de groene buitenwijken van de stad, de verwezenlijking van de Amerikaanse droom. Grote alleenstaande huizen met perfect getrimde en onderhouden grastuintjes, rustige straten die uitlopen op basketbalveldjes, speeltuinen voor de kinderen, parken en grasvelden. Zo vredig, kalm, gestructureerd, te comfortabel, haast te perfect. Het leek alsof ik rondfietste in een Amerikaanse filmset, en net als in de film gingen de sprinklers rond een uur of negen aan om de gazonnetjes en parken te besproeien. Toch voelde het allemaal tegelijkertijd ook een beetje vreemd aan, alsof er iets in al de perfectie niet leek te kloppen. Ik kon het niet precies identificeren waar het gevoel vandaan kwam, maar ik begon het onkruid te missen, de muggen, de toevalligheden en alles waar ik me normaal aan zou ergeren.

De volgende dag verliet ik de schoonheid van de buitenwijken, de parken en de universiteit, en ging op zoek naar het tegengestelde. Daar zoek ik namelijk graag naar. Ik zocht naar de ondergrond. Het verborgene, het aan de rand liggende, marginale, grensland van deze consumptie gedreven maatschappij. Het onzekere wasteland, de Zone. Ik moest er niet lang naar zoeken. Aan het kruispunt aan de autoboulevard, de snelweg en nog een andere weg die ik niet kan benoemen, stond een vrouw van in de veertig te lang te wachten aan de lichten. Veel te lang. Verward lang, in zichzelf verkeerd door een intoxicatie. Ze leek iets te zoeken en ook te willen zeggen, maar ze reageerde niet toen ik haar aansprak. Langs de brug over de snelweg, aan de op- en afritten zag ik ze voor het eerst. De uitgespuwden van de Amerikaanse droom van de groene buitenwijken. In de opgedroogde grachten hadden ze hun nederzettingen gebouwd met achtergelaten plastiek en geïmproviseerde tenten, waar bij sommige trots een Amerikaanse vlag stond te wapperen. Zelfs als de droom al lang vervlogen is, wordt hij nog steeds gekoesterd. Ze woonden hier onmerkbaar voor de gewone voorbijganger, deze onzichtbaren voor de maatschappij, netjes weggestopt voor de kooplustigen.

Later op de dag, op een zijweg aan de achterkant van een afgeleefd Taco-restaurant ontmoette ik Carlos. Hij sliep achter een verlaten vangrail, naast een spoorlijn. Kamperen noemde hij het. Hij kampeerde al meer dan 25 jaar in de buitenlucht. Hij onderhield met veel liefde en toewijding zijn geïmproviseerde bloementuintje aan de splitsing van de weg al meer dan 15 jaar, maar nu kon het niet meer. Onder enkele bomen, die over het gekwetste asfalt groeiden lag een oude hark en ander tuingerief. Ik gaf hem een briefje van tien dollar. ‘Wat is dit’, vroeg hij? ‘Een briefje’, zei ik. ‘Van wat?’, vroeg hij. ‘10 dollar’. Hij kon niet meer zien. Eerst had hij last gekregen van Cataract en daarna van Glaucoom. Een wazige, blinde vlek die zich blijft uitbreiden, als er geen medische behandeling volgt. Door zijn situatie kwam hij echter niet in aanmerking voor gezondheidszorg in zijn land. Hij zag nu niets meer. ‘Je zicht is iets heel belangrijk’, zei hij. ‘Het is pas, als je niet meer kan zien, dat je weet hoe hard je het zicht mist’. Niet kunnen zien. Ik durfde het mezelf niet voor te stellen. De zon was aan het zakken en beroerde enkel nog zijn ogen en voorhoofd. De rest van hem stond verhuld in de schaduw.

Tijdens een wandeling naar Putah Creek, later op de week vroeg een vrouwelijke onderzoekster welke beelden ik hier zou maken als fotograaf, in het landschap van Sacramento. Op de heuvelruggen konden we de sporen van de felle bosbranden die vorig jaar de regio in lichterlaaie hadden gezet nog zien. Ze was, naast onderzoeker ook schrijfster en haar nieuwe boek zou binnenkort worden gepubliceerd. Ik ben de titel vergeten, net als haar naam, maar ik vergeet zo veel dingen met woorden. Ik vertelde dat ik het niet precies wist, of toch zeker nog niet wist wat ik hier zou doen.

Ik zou verder onderzoek moeten doen naar het landschap, de geschiedenis, de biodiversiteit, en over alle dingen die zouden moeten worden onderzocht. Maar ik had het, de kern van iets wat ik nog niet kon definiëren, nog niet gezien. Hoewel ik het had geprobeerd. Zeker wel, maar het zat in een blinde vlek die ik niet benoemen kon. Ik had het Amerikaanse landschap verkend, doorzocht. Zoals steeds vooral gezocht naar de niet voor de hand liggende dingen, en ook deels gevonden. Maar toch leek het, alsof het niet-voor-de-hand-liggende deze keer net wel voor de-hand-liggend was. Alsof ik mezelf in een zelf-bevestigingsvooroordeel had laten lopen, in mijn eigen vooropgezette val. Had ik immers niet exact dat gevonden wat ik zocht? De rafelrand van de Amerikaanse droom?

Waterdamp is een nog gevaarlijker broeikasgas dan C02 leerde ik op het congres van de bekende klimaatwetenschapster Inez Fung.[17] Bepaalde wolken reflecteren de warmte sterker terug, waardoor er nog meer water verdampt en meer waterdamp vrijkomt.[18] Het is een kettingreactie die zichzelf opnieuw versterkt. Een kettingreactie, door ons handelen in gang gezet, en die de temperatuur nog verder zal laten stijgen. Woongebieden worden onleefbaar door de hitte of zullen onderlopen, er zullen bosbranden zijn die levens bedreigen en andere natuurrampen zullen frequenter plaatsvinden. Mensen zullen massaal migreren om te ontsnappen aan deze aankomende catastrofe. Ze zullen een nieuwe plek moeten zoeken, maar waar kan die nieuwe plek liggen? Ik moet ineens denken aan het verdronken meisje en haar verdronken vader, de muizen, de drenkelingen in de zee, de gevangengenomen kapitein en Latour.[19] De bevlogen klimaatwetenschapster sluit haar presentatie af met verbluffende satellietbeelden van de wereld, en vertelde dat we geen horrorbeelden moeten laten zien. We moeten mensen laten zien hoe mooi onze planeet wel niet is. We moeten ze van de aarde leren houden. Toch gaan wolken van waterdamp nooit meer onschuldig lijken als ik ze opnieuw ontmoet, ook niet als hyperobject.[20]

Ik kreeg, naarmate de dagen vorderde stilaan genoeg van het continu herformuleren, herkauwen en herdenken van dezelfde theoretische woorden en begrippen over het antropoceen. Wat me het meest raakte, waren de persoonlijke getuigenissen waarbij het studium van het antropoceen overging in een punctum, zoals bij Inez Fung. Wanneer er vertwijfeling aan het woord kwam, en disciplines aarzelend werden overschreden. Als er een werkelijke oprechtheid te vinden was in het verhaal, en niet louter een academisch wapengekletter over het scherpste of meest juiste woord. Als er vanuit noodzakelijkheid werd gedacht om in actie te komen. Zo raakte ik in de ban van de dichter Adam Dickinson die zijn bloed liet analyseren, en via deze analyse het antropoceen zag weerspiegeld in zijn staal en in zichzelf.[21] Ik ontmoette een klimaatwetenschapper, die de waarachtigheid en objectiviteit van data niet meer kon verdragen en activist werd om werkelijk iets te willen doen aan de huidige situatie.[22]

Er was het verhaal van de vrouwelijke schrijfster Nicole Walker die haar persoonlijke leven kon vervlechten met verschillende tijdschalen, met een vleugje -wanhopige- humor.[23] Ze schreef over het nieuwe normaal, vooraleer het nieuwe normaal zich bij ons vestigde als woord in onze taal bij de uitbraak van het coronavirus.

De lezing die ik er mocht brengen handelde over mijn onderzoeksproces en de casus ‘Transit’ in het bijzonder. Ik vertelde over het concept van ‘The Sustainist Gaze’, en hoe het gebruik van organische pigmenten mijn beeldvorming en denken over/met het landschap had getransformeerd in de sessie ‘Make it new: Transcending Environmental Boundaries in Words and Images’. Mijn werk werd en onderzoek werd goed ontvangen, maar ik bleef met een vreemd schuldgevoel in mijn maag zitten. Was het nodig om naar hier te vliegen?

Het was op de ochtend dat ik vertrok, in de bus naar de luchthaven van Sacramento, ’s morgens om 5h00 AM dat ik het pas langzaam begon te begrijpen. Ik had het overduidelijk gezien, maar niet op tijd begrepen. De blinde vlek, lag niet in mijn oog, maar in mijn hoofd. Het onderwerp lag deze keer niet in de zijlijn, niet in de marge. Het was zo overduidelijk in het zicht dat het niet meer opviel. De ecologische catastrofe had zich verscholen in het volle zicht -hiding in plain sight-.

Het was het smetteloze gras, dan ondanks de hitte zo verrassend groen en fris was. Zo aanlokkelijk. Elke avond werd het gras besproeid met duizenden liters water om het te esthetiseren, als een vervolmaking van het Amerikaanse stereotype. Er was geen ruimte voor het natuurlijke. Kort gemaaid gras is een gecultiveerd gewas dat het landschap koloniseert. Een oude voorbijgestreefd teken van macht. Zonder enige andere functie. Hoewel in het gras liggen op een zomerdag zo fijn kan voelen.

Terwijl het gecultiveerde gras binnen de ruimte van de stad en de buitenwijken zo fris, groen en smetteloos stond te blinken door de dauwdruppeltjes die zich aan elk grassprietje leken vast te klampen, stond de rest van het niet gecultiveerde landschap te verdorren onder de warmte van de loden zon. Het groene gras, was in die zin, niet meer dan een openbare luchtspiegeling van de agri-logistieke ruimte. Een onnatuurlijke constructie die zoveel water en herbiciden nodig had om als een artificiële ruimte te kunnen bestaan.

De catastrofe bevindt zich al te vaak in de schoonheid, in het comfort, en niet in de lelijkheid. Misschien is het grootste probleem dat we te ver zoeken naar de verborgen oorzaken, die gewoon in het volle zicht liggen. Zelfs niet verborgen, maar onzichtbaar voor onze menselijke kooplustige blikken. Misschien willen we het gewoon niet zien.

Na de conferentie was er één van de overblijvende woord dat bleef hangen: rouw. We moeten in rouw zijn voor het verlies van de natuur, we moeten leren omgaan met het verlies van de biodiversiteit. En ook de harde wetenschappen moeten leren rouwen over het verlies van dier- en plantensoorten. Maar we rouwen misschien over het verkeerde. We moeten niet alleen rouwen over wat we verliezen, maar ook rouwen over waarvan we afscheid we moeten nemen om een verdere aftakeling van onze planeet te vermijden.

Neem dus afscheid van het frisgroene gras, neem afscheid van de autoboulevard met zijn verleidelijke muscle cars, neem afscheid van de plastic bordjes bij het ontbijt op de kartonnen bordjes met een papieren bekertje verpakt in plastic om steriel te houden. Neem afscheid van de energieverslindende klimaatregeling in de hotelkamer. Neem afscheid van het vliegtuig en conferenties. Neem afscheid van je comfort.

Verwelkom de nieuwe wereld. De hitte en het verdord gras. Verwelkom al het nieuwe ongemak, en de onzichtbaren in de grachten. De drenkelingen in het water. Zij zijn de voorbode van wat komen gaat, en waar we mee gaan moeten leren leven als geen actie ondernemen. We zitten in een vliegtuig schrijft Bruno Latour in zijn boek, en we weten niet meer waar we moeten landen.[24] Het vliegtuig blijft rondcirkelen in de lucht op zoek naar een bestemming. Sommige stemmen vragen de piloot om terug te keren naar de vertrekplaats, maar ook deze is onbereikbaar. Dus blijven we cirkelen in de lucht en blijven de lucht volspuiten met kerosine en koolstof. Waar zullen we landen?

Mijn vliegtuig naar huis kon niet vertrekken. Ik werd met een taxi, op kosten van de vliegmaatschappij, van Sacramento gereden naar San Francisco om van daaruit te vliegen naar Frankfurt. Langs de wegen zag ik de vele geïmproviseerde nederzettingen van de uitgestotenen. De taxirit duurde meer dan drie uur. Het verkeer in San Francisco stond stil. De lucht in San Francisco leek anders, dan die van Sacramento. Er zat veel waterdamp in de lucht, en dit maakte me licht oncomfortabel.

Wat rest er nog voor een fotograaf anders dan te schrijven als hij het niet terplekke heeft kunnen zien, nog heeft kunnen vastleggen. Zal hij rouwen om het gemiste beeld en de tekst verwelkomen? Zal hij rouwen om het gras? Misschien was dit afscheid wel het belangrijkste om mee te dragen.

Denken, handelen, onderzoeken en leren als een rizoom

Eén van de belangrijkste onderdelen voor een plant voor de beslissingsstrategie is het rizoom of het wortelstelsel. [25] Het rizoom, of het ondergronds wortelstelsel van een plant is een buitengewoon fijngevoelig, intelligent netwerk van worteltoppen die de omgeving aftasten, onderzoeken, verkennen en informatie verwerken en doorgeven aan de plant zelf- en aan andere planten, zo stelt Mancuso.[26] Het kan creatieve, en onverwachte oplossingen vinden voor complexe problemen en via de wortelstok kan een plant zich ongeslachtelijk voortplanten. Kleine stukjes van de wortel breken af, en verspreiden zich via water of grondverzet naar andere nieuwe gebieden. Dat deze strategie van verspreiding uiterst succesvol kan zijn, kunnen we zeker terugzien in het verspreidingsgedrag van de Japanse duizendknoop.

Het rizoom is geen eenheid. Het is een multiple, of een meervoud. Een samenwerkings-verband, of zoals Mancuso het stelt: een zwerm. Planten worden dus geleid door een collectief brein, dat zich over een groot gebied kan verspreiden. Elk stukje wortel vergaart informatie, verwerkt het en geeft het door. Het wortelnetwerk fungeert, volgens Mancuso als een gigantische matrix van sensoren die voortdurend informatie uit de omgeving verwerken.[27] Op deze manier kan een plant, als een meervoudig en gedecentraliseerd systeem zich in de wereld navigeren, zonder kaart. Op zoek naar nieuwe verbindingen en oplossingen in haar veranderende omgeving die veel onzekerheid met zich mee brengt.

De werking van het Rizoom kan dus, als we even terugkijken naar het baanbrekende werk van Latour de inspiratie zijn voor een nieuwe menselijke oriëntatie in een wereld in transformatie waar we op moeten zoeken gaan naar nieuwe grond.[28] We moeten immers op zoek gaan naar een andere manier van denken, handelen en leven om het hoofd te kunnen bieden aan onze hoofdzakelijke zelfgecreëerde problemen. We zullen dus met al ons kunnen, onze wereld moeten blijvend aftasten, inventariseren en coöperatief als mensheid moeten handelen in samenwerking en solidariteit met alle actoren op onze aarde. Ook Mancuso bewandelt deze piste in zijn boek Plantenrevolutie, hoe planten onze toekomst bepalen (2018).[29] In plaats van centraal gestuurde regimes, kan het uiterst interessant zijn om te leren van de werking van planten en rizomen om als samenleving creatieve oplossingen, verhalen en verbeeldingen te vinden voor de complexe problemen waar we nu voor staan.

Deleuze en Guattari, conceptualiseerden het rizoom-denken in het boek A Thousand Plateaus (2005).[30] Als tegenwicht tegen het heersende duale en binaire denken, stellen ze voor dat niet-hiërarchische systemen de representatie en interpretatie van gegevens mogelijk kan maken. Onderzoek kan zich op die manier horizontaal uitspreiden over verschillende domeinen, gebieden terwijl het blijvend zijn omgeving aftast, hybridiseert en zich verspreidt. Hoewel de metafoor zoals ze Deleuze en Guattari ondertussen niet meer volledig strookt met de recente ontdekkingen in de kritische plant-studies -het is nog veel complexer en fascinerender-, geeft dit denkmodel de kans om dingen te onderzoeken die zowel dicht- als veraf zijn.[31] Het geeft ruimte tot experiment om onze veranderende omgeving te begrijpen. Het rizoom is het medium, het midden, zonder begin of einde.[32] Het artistieke onderzoek, en de kunsten in het algemeen, kan het medium zijn om nieuwe kennis en complexe problemen te visualiseren, te vertalen en een verandering van denken tot stand te brengen.

Deze open manieren van aftasten, denken, leren en participatief handelen vormde ook de basis voor dit onderzoek en het project ‘Not In My Backyard’ in het bijzonder,[33] waarbij Niek Kosten en ik voorbij de afgelijnde domeinen handelden, en waarbij ideeën, concepten en materialen zich met elkaar kruisten en hybridiseerden tot nieuw werk en denkpistes. Vanuit de concepten van ‘de kunst van het onderzoek’ van Tim Ingold, Carl diSalvo, Morton en Latour ontdekte we gaandeweg nieuwe theoretische denksystemen die artistiek zeer bevruchtend werkten en ons inzicht verschaften rond de complexe verhoudingen van ons, onze habitat en de plantenwereld.[34] De inzichten van Stefano Mancuso over de intelligentie van planten, en de koppeling hiervan met de kunsten door Prudence Gibson vormde een belangrijk spoor om planten te kunnen zien als intelligente, coöperatieve wezens en de Japanse duizendkoop te betrekken als co-auteur van het project ‘Not In My Backyard’.[35]

Dit ligt volledig in de lijn van de methodologie die de antropoloog Tim Ingold omschrijft als ‘de kunst van het onderzoek’ (2013).[36] Hierbij is elk werk een experiment, niet in de meest klassieke zin van het experiment, maar wel het proberen van het forceren van een opening, nagaan waar het je heenvoert. Iets uitproberen, kijken wat er gebeurt, daarna erop reflecteren en het onderzoeksproces opnieuw te laten beginnen. Op deze manier, stelt Ingold, kan de kunst van het onderzoek zich voortbewegen als een rizoom, in real time, samen met het leven van degenen waarover het gaat, en samen met de wereld en haar actoren. Kunst kan in die zin kritisch zijn door de dingen die we als vanzelfsprekend ervaren te ondervragen, en er opnieuw over na te denken. Wat zeker is, onzeker maken.

In deze vorm van onderzoekend leren, ook wel tweede-orde leren genoemd, wordt elke zekerheid een vraag, waarbij enkel antwoorden gevonden kunnen worden door goed onze omgeving waar te nemen en te experimenteren. Ontdekkingen, zo schrijft Ingold, doe je door vooruit te tasten, te proberen en te anticiperen. Door dit pad te volgen wordt de wereld een studieterrein en kunnen we leren van datgene dat we onderzoeken. Op deze manier laat het onderzoek waarbij de onderzoeksvraag als wortelstok wordt gedefinieerd, steeds nieuwe uitlopers groeien op zoek naar nieuwe ideeën, projecten en inzichten.

Op dezelfde manier, is elke vorm van output -of het nu een publicatie, expositie, of workshop is- een uitloper, die terug te leiden is naar het begin, einde, en potentieel nieuwe kansen in nieuwe milieus en zones. Daarenboven biedt elk uitlopend rizomatisch vertakt idee een uitnodiging tot correspondentie, samenwerking, afstemming en een uitwisseling van informatie met andere mensen en niet-mensen. Hoe risicovol en waardevol dit proces ook kan zijn.

Ontleren als methode om tot nieuwe inzichten te komen

Om dit nieuwe pluralistische verhaal te kunnen schrijven, moeten we misschien het oude verhaal eerst ontleren en de heersende imaginaire ordes durven in vraag stellen. In het antropoceen kunnen we ons geen gemakkelijk binaire denken, volgens de logica van de agri-logistiek meer veroorloven.[37] Zoals eerder al beschreven, moeten we onze zekerheden durven omkeren naar een onzekerheid. We moeten misschien zelfs onze verouderde stafkaarten waarmee we ons als samenleving oriënteerden archiveren -wie weet hebben we ze ooit nog nodig-, en beginnen met het uittekenen van nieuwe oriëntatielijnen. Deze keer in potlood, met een gebroken punt, en een onzekere geschreven lijnvoering.

De binaire oppositie, die zich kenmerkt in een aangeleerde tegenstelling tussen cultuur/natuur verhindert ons immers met een andere blik naar ecologie te kijken en alternatieve, meer duurzame verbindingen aan te gaan met onze leefomgeving dan onze huidige verwoestende parasitaire en antropocentrische relatie. Het ontleren van deze tegenstelling, die ons comfort in het denken geeft, is geen gemakkelijke opgave. Het betekent immers het verlaten van de comfortabele brede aangelegde en verlichtte paden, die ons -onder het mom van het neoliberalisme en andere regimes- de hemel op aarde beloofden, maar ons langzaam naar de antropocene hel hebben geleid. Het afwijken van deze brede paden, en het moedwillig verdwalen in een nog nooit betreden gebied, dat zich uitstrekt in zowel sociale, fysieke en mentale milieus stelt onze vermogens sterk op proef.

Het antropoceen eist van ons dat we ons mens-zijn fundamenteel herdenken, net als het feit dat we onze manier van leven, denken, wonen, handelen maar ook leren in vraag dienen te stellen.[38] De consequenties van het antropoceen, en ons menselijke handelen leveren ons immers het geologische en biologische bewijs dat we onszelf een relatie hebben aangeleerd tussen ons sociale en het ecologische systeem die bedreigend is voor beiden. Volgens Adam Whitehouse en zijn collega’s die het artikel ‘The Socioecological (Un)learner: Unlearning Binary Oppositions and the Wicked Problems of the Anthropocene’ (2020) schreven, is ontleren niets anders dan een andere vorm van leren, maar legt het de nadruk op de ontdekking van de tekortkomingen van het aangeleerde model en verplichtingen.[39] Het is een pijnlijk proces, waarbij je oude fouten blootlegt en oude, nog niet volledig genezen wonden publiekelijk terug openrijt. Om ze daarna met nieuwe wondzorgmethodes beter te genezen.

Gedeeltelijk ontleren is dikwijls noodzakelijk om iets nieuws te kunnen ontdekken, omdat het aangeleerde model de blik kan beperken, en ons verhindert om nieuwe paden te ontdekken. Het ontleren van het agri-logistieke model, dat het antropoceen heeft geïnitieerd, kan helpen om de mogelijkheden van een posthuman te overwegen.[40] Ontleren lijkt hierbij op de omgekeerde richting waar Morton het over heeft in zijn boek over de duistere ecologie.[41] Een onsmakelijke metafoor, die volledig in de traditie van het denken binnen de duistere ecologie ligt, zou het inzetten van maden kunnen zijn die het rotte vlees verorberen, zodat de gapende, oude en opnieuw opengereten wondes sneller kunnen genezen. Hoewel afschrikwekkend op het eerste zicht, blijkt het een heel effectieve methode in de wondgenezing.[42] Ontleren brengt onzekerheid binnen de zekerheid. Het maakt de zekerheid onstabiel, waardoor er nieuwe kansen te vinden zijn.

Een generale repetitie op een veranderende maatschappij

Een treffend voorbeeld kunnen we hier terugvinden in manier waarop Covid-19, een klein onooglijk virus, onze geglobaliseerde en geconnecteerde menselijke samenleving volledig ondersteboven schudde, en waarbij we plotsklaps onze ingesleten gewoontes en vrijheden moesten ontleren om nieuwe modi te vinden om met zijn allen verder te kunnen. Bijna alles wat zeker was, werd onzeker. Al was dit vooral omwille van de verplichting en zeker niet met volle goesting. We ontleerden het handen schudden, knuffelen en warm begroeten, net zoals we de lange files van het woon-werk verkeer ontleerden. Thuiswerken kon gewoon. We ontleerden dat de rekken van de winkels altijd vol liggen met voldoende toiletpapier en ontleerden -al was het tijdelijk- te reizen. Door het ontleren van veel van onze gewoontes, ontdekten we met zijn allen weer nieuwe mogelijkheden en kansen en herontdekte we onze lokale trage wegen.

Maar we moesten ook onze traditionele modi van onderwijs ontleren en in een vol-technologisch bad springen om lesgeven nog mogelijk te maken tijdens de strenge lock-downs via geconnecteerde schermen. Het was een moeilijk, maar ook heel leerrijk proces, om samen met collega’s te zoeken naar werkbare vormen om praktijkgericht onderwijs aan te bieden met alle toen geldende restricties. Tegelijkertijd was het ook leerzaam om te zien, hoe belangrijk -de voorheen- eerder onbenoemde dynamiek was van de informele conversaties tussen studenten en docenten. Hoewel de leerstof/skills door de schermen kon worden doorgegeven, was het uiterst moeilijk om een leergemeenschap te kunnen bieden. Het samen school maken was niet evident.

Tot zover rijkte dus ook de droom om een geschikt onderwijs volledig digitaal te kunnen aanbieden waar technologie de overhand krijgt. Er gaat immers te veel onbenoembaars verloren. Tegelijkertijd hebben we ook geleerd in onze opleiding Fotografie van LUCA School of Arts op campus C-Mine dat we ook niet zomaar terug moeten naar het oude model, maar dat er in een hybride leeromgeving veel kansen zijn te benutten.

De mensen hebben zich teruggetrokken in hun huizen, de economie stokt. In de dierentuinen vragen de beesten zich af, waar het publiek is dat naar hen komt gapen. Het water in de Venetiaanse grachten werd opnieuw helder, en de dolfijnen keerden wonderbaarlijk terug, ook al was het vals nieuws. Hier, boven het huis waarin ik moet blijven, schijnt de lucht blauwer en intenser dan dat ik me kan herinneren. Er is geen wolkenstreep meer te zien van het vluchtverkeer.

Er woedt een virus in ons menselijk vlees. We zijn opnieuw het vlees geworden. Het verbindt zich met onze eigen cellen en vormt ze om tot lichaamseigen micro-fabriekjes die het in grote aantallen reproduceren en verspreiden, op zoek nieuwe gastheren en -vrouwen. Het komt met een list binnen, en we hebben het zo graag helpen verspreiden over onze wereld.

De adem van de mensen stokt, net als de economie. Er worden rapporten en berekeningen gemaakt over de betaalbaarheid van het redden van mensenlevens. De tol van de doden worden rationeel afgewogen tegen de markten die opnieuw willen produceren en verkopen.

Het licht breekt plots anders nu. De boom naast ons huis, die zijn blaadjes in deze lente nu laat ontluiken, lijkt anders, haast te echt, alsof hij plots in een hogere resolutie aan ons verschijnt, door het ontbreken van smog en roetdeeltjes in de lucht. Met meer detail en meer intense kleuren. -Deze neergeschreven zin lijkt haast op een advertentie voor het laatste nieuwe beeldscherm dat ons wordt aangeprezen vanuit de onverzadigbare markt.- Maar is er sprake van een upgrade? Of is het een herstel naar een toestand die we niet meer kenden.

Het virus speelt met de tijd, en met ons. -Net als de meeste verschijnselen van het antropoceen.- Het verwoestende feedback-effect is nog niet onmiddellijk zichtbaar. De resultaten van ons gedrag zien we pas terug in de statistieken tien dagen later, als de incubatieperiode is afgelopen. De feestjes die we gaven in de vooravond van de lockdown om onze vrijheid te vieren zijn al terug te vinden in de explosie van hoestende koortspatiënten in de overvolle ziekenhuizen. Net als het latente beeld, duurt het tot na de ontwikkeling voor we het resultaat te zien krijgen.

Ik zit, net als velen, binnen vast achter mijn computer. Uren vastgekluisterd achter onze schermen om ons onderwijs anders te organiseren en de lessen te laten doorgaan. Wat missen we de fysieke connectie om anderen te ontmoeten en te corresponderen. Mijn exposities in Londen en Arles zijn geannuleerd, net als mijn workshops en lezing in Madrid. Mijn onderzoek hapert en het project ‘Not in My Backyard’ over de Japanse Duizendknoop wordt noodgedwongen letterlijk in mijn achtertuin gevoerd.[43] Het lokale krijgt door de globale lock-downs een nieuwe betekenis en belang.

Ieder mens is vatbaar voor het virus, maar niet iedereen krijgt dezelfde kansen. Er is nog geen sprake van gelijkheid, en of we blijvend onze oude, foutieve denken en handelen hebben ontleerd, moet nog blijken. We hebben alleszins kunnen zien, wat er anders kan.

Volgens Bruno Latour vormt Covid-19 een generale repetitie waarbij we werden blootgesteld aan een globale parameter die onze maatschappelijke structuren stevig doorheen schudde.[44] De gedwongen bezinning, als in de vorm van een verplichte lockdown, ziet hij als een moment van vasten. ‘Het is een periode’, zo schrijft Latour, ‘die een gelegenheid kan zijn om na te denken over wat belangrijk is en wat niet belangrijk is’. Deze crisis, kan dus de generale repetitie vormen voor de volgende crisis, en de daaropvolgende. Hij ziet daarbij de interventie van het virus als een ideaal moment om ons als menselijke westerse samenleving te heroriënteren voor een andere omgang met alle ecologische actoren. Het perspectief waarbij we enkel over een menselijke samenleving spreken, met mensen onderling, zonder de ander actoren in rekening te nemen slaat volgens Latour nergens meer op.[45] Of we iets gaan leren van deze generale repetitie valt nog af te wachten.

De kracht van de onwetende meester en weke methodes

Het antropoceen brengt ons in een positie waarbij we als menselijke soort op zoek moeten gaan naar nieuwe paden, oriëntatiepunten en denkwijzes. Dit brengt met zich mee dat we ook de manier van leren moeten herbekijken, en wat leren binnen het antropoceen zou kunnen betekenen. Wat betekent leren in een onzekere toestand, waarin de heersende paradigma’s geen oplossingen meer kunnen bieden. Daarom zullen we de mechanismes die deze paradigma’s in stand houden moeten ontleren en deconstrueren om nieuwe keuzes, ideeën en oplossingen te kunnen visualiseren.

Een sustainist gaze, zoals later in dit onderzoek verder zal worden geconceptualiseerd, kan een interessant perspectief bieden om de blinde vlekken in ons zien, en zijn, te ontdekken en er voorbij te kijken. Net omdat deze onzekere blik voorbij de binaire opposities durft te zien en de dominante antropocentrische blik probeert te ontleren.

Ontleren betekent immers alles in vraag durven te stellen, op dezelfde manier als een nieuwsgierig kind dat de wereld probeert te begrijpen alles in vraag stelt. Waarom? Hoezo? Waarom dan? ‘Omdat het zo is’, vormt in de meeste gevallen dan wel een volwassen, maar zeker geen bevredigend antwoord voor het kind.

Het brengt mij tot een bijzonder moment enkele jaren geleden toenik met ons zoontje van toen nog twee jaar fiets door een bos. Er heeft een zware storm gewoed en het bos, waar we door fietsen, heeft het zwaar te verduren gekregen. Vele bomen zijn geknakt en liggen zielloos tegen de grond. ‘Hebben die boompjes pijn?’ vraagt hij. Ik zeg met een zo volwassen mogelijke stem ‘nee’, waarop hij vraagt ‘waarom?’. Ik moet slikken en twijfel over zijn vraag. ‘Waarom?’ Nog steeds aarzelend zeg ik: ‘Nee, hoor, boompjes voelen geen pijn’. Het is een perfect agri-logistisch antwoord, maar ik twijfel en slik het onbehaaglijke gevoel weg. Mijn zoontje twijfelt ook. ‘Waarom?’, vraagt hij. ‘Omdat het zo is’, breng ik uit.

Enkele weken later lees ik een fantastisch boek over het verborgen leven van bomen van Peter Wohleben.[46] Bomen blijken met elkaar te kunnen communiceren via rizomen en een ondergronds schimmelnetwerk, ze kunnen keuzes maken en hebben een gevoel. Ze voelen! Ze voelen weliswaar anders dan wij, maar kunnen pijn ervaren. Hoe kan het, dat een kind van twee, intuïtief mee kan leven met een boom, en waarom kostte het mij zoveel moeite om gewoon toe te geven dat ik het niet zeker wist?

Er gaat opnieuw een bos tegen de vlakte, vlak tegenover het huis waar we met z’n drieën wonen. Ons zoontje, op dat moment, nog steeds twee jaar, begint onophoudelijk te huilen bij het zien van de vallende bomen en het gehuil van de kettingzaag. Hij huilt omwille van de bomen, en het verlies. Hij treurt omwille het verlies van de habitat van de dieren die er woonden, en de pijn. Hij voelt zich solidair, en deze keer ween ik met hem mee.

Dit kleine voorval veranderde mijn inzichten rond het antropoceen, ecologie, opvoeden, lesgeven en artistieke praktijk sterk. Ik zag het immers altijd als mijn taak om dat kleine wonderlijke mensje, samen met mijn liefhebbende vrouw op te voeden en het alles te leren wat we wisten over de wereld. Maar in plaats daarvan leerde hij ons ontleren en onze leefomgeving op een andere niet-binaire manier te benaderen. Dit moment vormde een werkelijke schok waarbij de zekerheid veranderde in een onzekerheid, en ruimte schiep voor nieuwe manieren van zien en zijn.

Dit inzicht benoemde me plotsklaps tot een deels onwetende papa voor het leven. En niet alleen tot een deels onwetende papa, maar ook een deels onwetende meester, kunstenaar, gids, schrijver en een al even deels onwetende, maar doch rigoureuze amateur-wetenschapper. Ik hield me voor om nooit nog vanuit een zelfingenomen, bewust of onbewust, aangeleerde standvastigheid te spreken, maar om samen met ons zoontje, mijn studenten, reisgenoten en de andere actoren in onze wereld te blijven ontdekken, in vraag te stellen en te onderzoeken. Het is geen makkelijke grondhouding, maar wel één die het mogelijk maakt om te blijven ontdekken en je te laten verwonderen door de alledaagse dingen die niet alledaags blijken te zijn. Het is een manier van dwalen, en als je dit vertaalt naar een educatieve context, gaat het over samen dwalen, samen je weg eigen maken en samen ontdekken om zo nieuwe gedeelde waardevolle betekenissen te creëren. Een vorm van weke pedagogie, waarin een open, kritische en onderzoekende grondhouding een vereiste is.[47]

Het is een milde vorm van het concept van de onwetende meester van de filosoof Rancière waarbij hij voorbijgaat aan de traditionele praktijk waarbij de wetende leraar zijn onwetende studenten onderwijst.[48] De onwetende meester gaat echter uit van een principe van gelijkheid en openheid. Ik schrijf nu deels onwetend omdat ik, in de gedaante van de vreemde vreemdeling, zowel niet volledig onwetend kan zijn, nog- volledig wetend.[49] De deels onwetendheid vormt een onzekere, twijfelende grondhouding, die tegelijk kritisch- en zelfkritisch is. De deels onwetende meester durft zijn twijfel te uiten, en het principe van gelijkheid startpunt te gebruiken voor een collectief onderzoek.

Deze vorm van emancipatoire gelijkheid kan een interessante manier zijn, niet alleen binnen het onderwijs, maar ook om tegen het antropoceen en haar paradigma’s in te gaan. Het heft hiërarchie van de domeinen op, waarbij een kennisdeling tussen de wetenschappen, de kunsten en andere disciplines makkelijker wordt. Het concept van de onwetende meester gaat er immers uit van het principe dat we altijd iets van elkaar kunnen leren. Wat de deels onwetende meester daaraan toevoegt, is de erkenning van de expertise die is opgebouwd, maar deze zekerheid continu in vraag stelt, en ook in een onzekerheid durft te veranderen. Het ontkracht tevens ook de alwetende genialiteit van de kunstenaar die soms samenwerkingen tussen de disciplines in de weg kan staan, want ook hij is deels onwetend.

Deze opvatting, ontstaan uit mijn praktijk als docent, onderzoeker en papa van Louis stroken met de opvattingen van niet alleen Jacques Rancière, maar ook met Tim Ingold en John Dewey die stellen dat het doel van educatie het samenbrengen is van generaties en het koppelen van de kinderlijke nieuwsgierigheid en gevoeligheid met de wijsheid opgebouwd uit ervaringen.[50] Het is net door de afstemming en correspondentie tussen deze twee, en het beantwoorden van elkaars vragen dat je als persoon wordt gevormd. Het gaat niet louter om het incorporeren en leren van de exacte boodschap, maar net in de uitwisseling van de verschillen waarbij ieder lid van de gemeenschap iets kan geven waar iemand anders van kan leren. Het zijn net deze verschillen die een persoon laten uitgroeien tot wie hij is. Onvolwassenheid is hier geen zwakte, maar net een kracht om te willen groeien en te ontdekken. Dit model vereist een openheid om boodschappen te kunnen ontvangen van ieder lid van de leer-gemeenschap. Deze manier van leren gaat dus niet uit van een zuivere transmissie van leerstof, maar van een dialoog tussen gelijken waarbij het samen groeien centraal staat.
De taak van de deels onwetende meester is, zeker binnen de kunsten, niet om de heersende paradigma’s in de studenten te stampen, zodat ze deze perfect kunnen herhalen en perfectioneren. Deze vorm van onderwijzen lijkt nog het meest op de manier waarop het voedsel in de eenden-magen wordt gepompt binnen het agri-logistieke systeem van heerlijke Paté-productie. The horror! Het is belangrijker om de paradigma’s te duiden, en samen met studenten deze te onderzoeken en te onderwerpen aan een kritische reflectie. Een belangrijke taak van de deels onwetende meester is de student te helpen, en te coachen zijn eigen paden te zoeken, niet alleen in de leerstof of het onderzoeks-domein maar ook in het leven.

Op zoek naar een weke, kritische, onderzoekende en educatieve grondhouding

Deze experimentele, weke, kritische en onderzoekende grondhouding, waarbij we proberen niet te vervallen in een vooringenomen perspectief, heb ik samen met mijn collega’s van Luca School of Arts ook in het onderwijs geïntegreerd in de onderzoeksmodule Shifting Grounds en in het vak Experimental Technology and Hybrid Media. Concreet betekent dit dat in navolging van de concepten van Ingold, Deleuze en Rancière we -als deels onwetende meesters- samen met onze studenten elk semester opnieuw in een thematisch onderzoeksgebied worden ondergedompeld. Deze manier van rizomatisch samen zoeken, vormt een interessante manier om verder te ontwikkelen en opent veel mogelijkheden tot een inspirerende, dynamische, actieve en participatieve leeromgeving.

In het vak Experimental Technology and Hybrid Media leggen de studenten mee de basis van het curriculum, de leerstof en het experimentele onderzoek.[51] We zien onze studenten als een gelijke in het educatieve proces, waarbij we ze bij de zoektocht naar nieuwe vormen van beeldvorming zo goed mogelijk begeleiden. Als docenten hebben we de expertise van het zoeken, en dragen we kennis mee. Onze studenten, digital natives, hebben verfrissende manieren om over beelden te denken, en via dialogen tussen studenten en docenten, maar ook onderling bouwen we elk jaar een nieuwe cursus op. Ook kunnen we terugvallen op wat er voordien door vorige generaties van studenten is geproduceerd om hier al dan niet aan verder te werken. Op het einde van de module geeft elke student een workshop aan de andere studenten, en vormen de geschreven papers na een peer-review en extensief editingproces de leerstof. Ze blijven dus niet enkel student, maar worden zelf ook deels onwetende meesters. We merken dat onze studenten via deze methodiek een grotere betrokkenheid tonen, en dat de kennis beter bijblijft dan bij de leervormen waar transmissie centraal staat. Deze onzekere pedagogische praktijk, zorgt jaarlijks voor een andere inhoud, die mee wordt uitgetekend en gedragen door de studenten. Jaarlijks groeit de expertise op deze manier aan, en vertakt ze mee met elke student.

Voor de onderzoeksmodule Shifting Grounds trokken mijn collega en onderzoeker Niek Kosten en ik het gelijkheidsprincipe van de onwetende meester harder door, door de Japanse Duizendknoop, één van de meest invasieve plantensoorten in onze gebieden, mee te laten participeren in het proces. We zagen haar niet als een studie-object, maar als een actieve actor in het onderzoeks- en leerproces. Ze werd samen met ons een onwetende-meester waarmee we als gemeenschap in dialoog gingen, en hier ons verder onderzoek door lieten leiden. In plaats van over de plant heen te observeren en haar te objectiveren maakten we gebruik van de antropologische onderzoeksmethode van participerende observatie door met de plant samen te studeren door middel van veldwerk, en ervan te leren. Het was het startpunt van vele verrijkende conversaties waarbij de plant langzaam van haar gestigmatiseerde en xenofobe label afgeraakte, en we met zijn allen een vreemde bewondering voor de overlevingsstrategieën kregen voor de plant, en zelfs een emotionele band. Ze werd een vriendin, die als we haar tegenkwamen op ons pad, vriendelijk begroeten en respecteerden.

Het klinkt misschien vaag, maar het gebeurde wel. Het is niet makkelijk studenten van verschillende disciplines, zoals gamedesign, animatie, product-design, film of fotografie die het liefst van al zich in hun digitale filterbubbel lijken te bevinden, te engageren of enthousiasmeren over een maatschappelijk verguisde plant. Toch zorgde de methode van de onderdompeling en participatieve observatie,[52] en door de Japanse Duizendknoop als een gelijke te behandelen voor een merkwaardig verhoogde vorm van wisselwerking tussen ons, de plant en onze omgeving. Wat er gebeurde, was dat de plant plots mee een actor werd in het proces, en daardoor ook zichtbaar werd. We ontleerden eerder onze modus van plantblindheid om hierna een vernieuwde connectie met de plant op te bouwen vanuit een gelijkwaardigheid, en waarbij we rekening hielden met onze en haar agenda. onderzoeksmodule wordt verder ontleed in het boek en hoofdstuk Not in My Backyard.

Tim Ingold schrijft hierover: ‘Het betekent dat als onderwijs gaat over de zorg voor de wereld waarin wij leven, en voor de vele menselijke en niet-menselijke bewoners daarvan, het er niet zozeer om gaat hen te begrijpen, maar om hen weer aanwezig te laten zijn, zodat wij kunnen luisteren naar en reageren op wat zij te zeggen hebben’.[53] Het moment dat de Japanse Duizendknoop aanwezig werd, was een ‘magisch moment’, zoals filosofen Jan Maschelein en Maarten Simons het omschrijven.[54] Het onder de aandacht brengen, aanwezig maken van actoren die worden genegeerd, is tevens een politieke daad, zo schrijft Rancière, en daarom zijn educatieve en participatieve praktijken binnen de kunsten net zo krachtig.[55]

‘It is about the magical moment when something outside of ourselves makes us think, invites us to think or makes us scratch our heads. In that magic moment, something suddenly stops being a tool or a resource and becomes a real thing, a thing that makes us think but also makes us study and practice. It is an event in the strong sense of the word’.[56]

Jan Maschelein & Maarten Simons, In Defence of the School: A Public Issue, 2013

In mijn onderzoek naar strategieën om tegen het antropoceen te ageren, is educatie daarom onlosmakelijk verbonden met mijn artistieke praktijk. Het is een middel om de ‘magische momenten’ te gebruiken, en nieuwe modi van -zien- en -zijn-, te kunnen uitdragen en corresponderen.

De educatieve praktijk, waarbij gelijkheid tussen mensen en niet-mensen wordt gehanteerd, is een uitnodigende en krachtige methode om bestaande patronen, zoals het agri-logistieke denken te ontleren en plaats te maken voor een hernieuwde pluralistische visie op ons ecosysteem. Weke vormen van educatie en participatiekunnen gebruikt worden om een steeds groeiende polarisatie in het ecologische debat tegen te gaan.[57] Verschillende meningen en tegenstrijdige posities kunnen in een weke leeromgeving immers worden aangehaald als een grondstof om uit te leren, aandacht te geven en het kritische denken over de eigen positie te vergroten.

De educatieve aspecten binnen mijn onderzoek spelen zich niet enkel af binnen het institutionele onderwijssysteem, maar vinden hun grond, net als rizomen, ook in andere milieus. Door het initiëren van workshops, en meerdaagse participatieve projecten voor verschillende soorten publiek en het toepassen van weke educatieve methodes leerde ik hoe geschikt deze aanpak kon zijn, om complexe problematieken bloot te leggen. Vanuit de kunsten zien we sinds de jaren 2000 een sterkere interesse terugkomen in de artistieke praktijk vanuit kunstenaars, curatoren en instellingen. Deze educational turn handelt over kunstprojecten waarbij de artistieke en curatoriële praktijk zelf als een uitgebreide educatieve praktijk wordt aanzien.[58]

Workshops als weekmakers

Net zoals de schoonheid in kunst een list kan zijn om een ongemakkelijke boodschap over te brengen, en om deze binnen te laten dringen in het mentale gebied van de toeschouwer, kunnen workshops een speels maar ook krachtig middel zijn om urgente, maar ook complexe ecologische boodschappen uit te wisselen met de deelnemers. Veel meer, dan een lezing, kan de workshop als weekmaker functioneren om de hersencellen van de deelnemers ontvankelijk te maken voor nieuwe ecologische ideeën en concepten, en oude denkbeelden speels te ontleren.

Het anthotype-procedé, gekoppeld aan een veldonderzoek bleek uiterst geschikt, om vermomd als een skill, de relatie tussen plant en mens te kunnen herdefiniëren en andere modi van zien, en zijn, te initiëren bij de deelnemers. Gedurende dit artistiek onderzoek initieerde ik diverse workshops voor wisselende doelgroepen, en de reacties waren unaniem positief. Door de deelnemers onder te dompelen in de materie, en deel te laten uitmaken van het onderzoeks- en leerproces ontstonden er een interessante dynamiek en zelfs dialoog met het landschap en alle actoren. Het onzekere karakter van het anthotype-procedé, omdat het afhankelijk is van zovele parameters, zorgt ervoor dat je als deelnemer gedwongen wordt om op een onderzoekende, experimentele manier te werken en samen te werken. Het zorgt er tevens voor dat ik -of ik het wil of niet- een deels onwetende meester blijf, en moet blijven improviseren en dwalen in methodes en grondstoffen, naargelang de omstandigheden.

Ik hanteerde deze strategie voor wisselende doelgroepen en contexten, en creëerde korte formats voor kinderen in het kader van tentoonstellingen in Z33 of wetenschapsdagen, maar ook voor een gemengd publiek in het MUDAM te Luxemburg, C-Mine en Z33. Daarnaast gaf ik nog een workshop voor veldbiologen in het Ecotron, een klimaatsonderzoeks-laboratorium in Maasmechelen van de UHasselt. Workshops, gespreid over een aantal dagen en langdurige participatieve projecten met een divers deelnemersveld, gaande van wetenschappelijke experts, filosofen, fotografen en lokale inwoners vonden plaats in het ‘mijnKOOL’-project in Genk, of in Atelier Luma te Arles. Het geven van lezingen binnen een academische of museale context vond ik tevens een belangrijke taak, maar ik merkte dat een gemengde vorm waarbij de anthotype participatief werd gepraktiseerd en onderzocht veel meer impact genereerde, en waarbij het uitbreken uit de academische of museale context belangrijk was om een groter maatschappelijk draagvlak te kunnen creëren en correspondenties en uitwisselingen met het publiek of de gemeenschap mogelijk te maken.

De vraag die ik in elke workshop of participatief project naar voor probeer te brengen is op welke manier we ons antropocentrische perspectief kunnen verplaatsen naar een Sustainist Gaze, en wat er gebeurt als we planten mee betrekken als participant, in plaats van ze als studie-object te beschouwen. Werken -met- in plaats van werken -over- is een groot verschil. In het studentenproject dat we organiseerden als onderdeel van ‘Not in My Backyard’ stond de Japanse Duizendknoop centraal, waarbij de plant als volwaardige participant in het onderzoeksproces werd aanzien.[59] In het project ‘mijnKOOL’ was het centrale vraagstuk wat rode kool als bio-indicator ons kan leren over de bodemgesteldheid van rode kool.

Dezelfde vraag stelden we in het project binnen Atelier Luma: wat kunnen algen en bacteriën uit het water ons vertellen over het landschap en de fragiele ecologie van de Camargues, die bedreigd wordt door vervuiling, overbemesting, klimaatopwarming en invasieve soorten? In de workshops, georganiseerd in samenwerking met Z33 voor de expo ‘The Sustainist Gaze’ werkten we specifiek met het anthotype-procedé in het natuurgebied de Maten. De zeer diverse groep deelnemers dompelden we onder in het natuurgebied en probeerden hen vanuit een sustainist lens naar het landschap te kijken. Bij de workshop rond het Ecotron-onderzoekscentrum stond de specifieke ecologie van de terril van Eisden (België) in het natuurpark Connecterra, een symbool voor deep-time en fossiele brandstoffen op het programma.

In het kader van de jaarlijkse bijeenkomst van biologen en klimaatwetenschappers die via Field-stations de gevolgen van de klimaatopwarming opvolgen, gaf ik in het Ecotron in Maasmechelen en op de terrils van Eisden een anthotype-workshop. Het was een enorm voorrecht om met een grote groep experten te kunnen werken en ze uit hun academische comfort-zone te mogen halen en binnen te loodsen in artistieke onderzoeksmethoden. We werden met z’n allen gelijken, en deels onwetend, en dit zorgde voor een enorm krachtige, onzekere leeromgeving waarbij we veel van onze verschillen leerden, en pluralistische inzichten kregen over het gebied, klimaatopwarming, fotosynthese, kijken en fotografie met elkaar deelden.

De veldbiologen werden uitgedaagd om op een andere manier naar het landschap, en ecologie te kijken, plantaardige pigmenten te oogsten, anthotype-emulsies voor te bereiden, en deze te belichten. In ruil, kreeg ik onschatbare informatie over de gevolgen van klimaatwarming op onze leefomgeving.

Bij het geven van workshops of lessen binnen een educatieve omgeving blijf ik steeds het principe van de participatieve observatie hanteren. Deze methode van -zien- is niet meer los te koppelen van mijn -zijn- en valt op m’n leeftijd niet meer te milderen. Gelukkig maar. Op feestjes, tijdens vergaderingen, concerten, wandelingen, busreizen, op restaurant, in steden, bossen, op boten, zeeën, in vliegtuigen, op begrafenissen, huwelijken, feestjes, tijdens doktersbezoeken en bij het fotograferen, kortom in alles wat ik doe, blijft deze blik, die zowel naar buiten als naar binnen staart, onverbiddelijk aanstaan. Ik probeer deze modus van -zien- en -zijn- zo veel als mogelijk door te geven aan studenten, deelnemers van een workshop of bezoekers van een expositie als een verpakt cadeautje, met delen van het rizoom.[60]Of ze het aannemen, uitpakken en het wortelstukje laten groeien en verder vertakken is aan hen. Het mooie aan een weke, op een rizoom-gebaseerde, pedagogie is, dat ik ook als deels onwetende meester eveneens overladen wordt met kostbare cadeautjes van de deelnemers in de vorm van hun gedeelde kennis en expertise.

De tentoonstelling als productie- en denkruimte

In de verschillende tentoonstellingsvormen waarmee ik experimenteerde gedurende mijn onderzoek hanteerde ik de principes van de onwetende meester en weke pedagogie om de toeschouwer uit te dagen en onder te dompelen in een Sustainist Gaze.[61] Bij ‘Manufactuur 3.0’, werd het idee van een klassieke tentoonstelling volledig verlaten om plaats te maken voor een werkplaats waarbij de grenzen tussen een expositie, workshop, werkplaats en atelier vervaagden. Dit tentoonstellingsconcept uitgewerkt door Evelien Bracke zorgde voor een actieve betrokkenheid en wisselwerking tussen mij -als deels onwetende kunstenaar/meester- en het publiek als -geëmancipeerde toeschouwer-.[62] De bezoekers liepen letterlijk in de ruimte waar ik, tijdens de bezoekuren, samen met de andere kunstenaars, onderzocht en experimenteerde. Er ontstonden veel interessante gesprekken tussen bezoekers en kunstenaars waar we onderling veel van elkaar leerden en vrijuit over ecologie, kunst, methoden en politiek konden spreken en corresponderen op een gelijkwaardige manier.

‘Manufactuur 3.0’: Deze tentoonstelling werd in 2016 gecureerd door Evelien Bracke en vond plaats in Z33 - Huis voor Hedendaagse Kunst in Hasselt, België. Het uitgangspunt van de tentoonstelling was de noodzaak om onze traditionele productiemethoden, binnen het huidige agro-logistieke systeem te herdenken en alternatieven aan te reiken die buiten het gemakkelijke denken vielen. In feite stelde MANUFACTUUR 3.0 het concept van een tentoonstelling zelf in vraag, en vormde het de ruimtes van het museum om tot een bruisende en innovatieve productieplek.

Z33 werd op deze manier een nieuwe productieplaats waar ontwerpers, kunstenaars en architecten gedurende drie maanden (oktober-december 2016) nieuw werk creëerden op basis van alternatieve productiescenario's. De focus verschoof op deze manier van het presenteren van producten of kunstwerken als eindresultaten, naar het tonen van productieprocessen. Hierdoor kreeg de tentoonstelling de vorm van een methodisch en steeds veranderend geheel. Omdat MANUFACTUUR 3.0 zich richtte op duurzame ontwerp- en productieprocessen,[63] koos ik ervoor om de vier pijlers van Schwarz en Krabbendam van de Sustainist Design Guide te gebruiken als basis voor mijn eigen project.[64] Deze gedachte resulteerde in een open werkplek die niet alleen open stond voor het publiek dat actief in mijn onderzoeksproces kon duiken, maar werd ook een samenwerkingsplek voor een aantal kunstenaars en designers.

Ik toonde in Manufactuur 3.0. niet alleen mijn reeks ‘Strain’, maar experimenteerde ook zelf in het atelier met nieuwe pigmenten om organische en drinkbare emulsies te ontwikkelen. Verder voerde ik nieuwe experimenten uit met het caffenol procedé waarbij traditionele fotonegatieven worden ontwikkeld met koffie, om de schadelijke chemie zoveel mogelijk te beperken.[65]

Om verbindingen en dicipline overschreidende samenwerkingen te initiëren nodigde ik een aantal kunstenaars, makers en ontwerpers uit die actief zijn in verschillende disciplines - meestal mensen die al op een of andere manier met het concept van duurzaamheid bezig waren - om met mij samen te werken in mijn MANUFACTUUR-studio. Het initiëren van open samenwerkingen zijn een goede manier om te experimenteren, kennis uit te wisselen, nieuwe ideeën te ontwikkelen en elkaars werkmethodes te beïnvloeden. Experimenteren en spelen in een open omgeving zijn essentieel om creatief te blijven.

Het open karakter van de tentoonstelling in de vorm van een workshop maakte het mogelijk om de processen, grondstoffen en ideeën uit te wisselen met een publiek. Dit resulteerde in een interactief proces met een interessante manier van kennisuitwisseling tussen publiek en kunstenaars.

Jenny Stieglitz maakte tekeningen op een muur van mijn werkplek die de verschillende stadia van het anthotypeproces visualiseren.[66] Ondertussen maakte grafisch designerPablo Hannon tekeningen verwijzend naar botanische illustraties. Voor deze tekeningen maakten we zelfgemaakte biologische inkten op basis van middeleeuwse recepten en lokale ingrediënten, zoals walnootschillen, vlierbessen enboerenwormkruid.[67]

Verder vroeg ik Veerle Tytgat, een textielontwerpster die al enige expertise had met het kleuren en verven van textiel met organische pigmenten om te experimenteren in het atelier. Ze gebruikte niet alleen lokale planten om stof te kleuren, maar ook minder voor de hand liggende ingrediënten uit het landschap, zoals slib, klei en modder.[68] Productdesigner Andries Vanvinckenroye ging aan de slag met de afvalstromen van onze productie gestoeld op organische en lokale grondstoffen, en experimenteerde met deze stoffen om nieuwe samengestelde composietmaterialen te ontwerpen op basis van koffieresten, walnootschillen, gelatine en vislijm

Het actief betrekken van anderen en hen mee te nemen in een onzekere zoektocht naar nieuwe manieren om met onze habitat om te gaan, is in mijn artistieke praktijk en onderzoek voor mij een belangrijk en krachtig gegeven. Niet alleen via fotografie, kunstwerken, publicaties, of exposities maar ook door onderwijs, workshops en participatieve projecten. Het onderzoek is voor mij dan ook in de eerste plaats misschien wel een voortdurende dialoog met jullie, met de wereld en met alle actoren die zich erin bewegen. Niet lineair, maar circulair, waarbij deze neerslag van het onderzoeksproces niet alleen een eindpunt vormt van dit onderzoeksproject maar tegelijkertijd de start van een nieuw, pluraal, rizomatisch begin van afstemming.

Laat deze publicatie, een verzameling van rizomatische ideeën, experimenten en concepten, vooral een stimulans zijn tot het herontdekken van onze habitat en hopelijk het begin van meer boeiende samenwerkingen tussen kunst, wetenschap en planten zelf als mede-actor in een ecologie die continue in transitie is. Een uitnodiging tot exploratie van een fascinerende wereld, waarvan wij deel uitmaken van één geheel. Een vertakt geheel waar we -samen- en -in solidariteit- nog elke dag van kunnen en moeten leren.

Hopelijk kan elk stukje kennis over onze relaties met planten en alle andere niet-menselijke actoren, onze verhouding tot onze habitat zich verspreiden en weer nieuwe kennis opleveren, net zoals elke afgebroken stukje wortelstok weer een nieuw onzeker begin kan zijn. Laat we vooral hopen dat deze nieuwe inzichten en kennis, afkomstig van de wetenschappen, filosofie en de kunsten zich invasief verspreiden en aanpassen aan een veranderende wereld. Laat het geen eind zijn, geen begin. Maar een midden dat kan binnendringen als een rizoom in bestaande structuren, en er vastgeroeste denkbeelden kan ontwrichten en splijten om ruimte te maken voor een nieuwe relatie en solidariteit met onze wereld en al haar actoren.[69]

[1] Allen, W. (2003) ‘Plant Blindness’. Bioscience,53, 10, p. 926.

[2] Berger, J. (2009) Why Look at Animals?Londen: Penguin Books.

[3] Aloi, G. (2018) Why Look at Plants. The Botanical Emergence in Contemporary Art. Londen: Brill.

[4] Serres, M. (2007) Parasite. Minneapolis: Minnesota Press.

[5] Serres, M., McCarren, F. (1992) ‘The Natural Contract’. Critical Inquiry, 19, 1, pp. 1-21; Gibson, P. (2018). The Plant Contract: Art's return to vegetal life. Leiden: Brill.

[6] Vrancken, K., Kosten, N. (2021) Not in My Backyard: An (Incomplete) Visual, Physical & Societal Dissection of the (Invasive Alien) Plant Species Japanese Knotweed. Brussel: Luca School of Arts.

[7] Mancuso, S., Viola, A. (2017). Briljant Groen. De intelligentie van planten. Amsterdam: Uitgeverij Cossee.

[8]Allen, W. (2003) ‘Plant Blindness’. Bioscience, 53, 10, p. 926.

[9]Mancuso, S., Viola, A. (2017) Briljant Groen. De intelligentie van planten.Amsterdam: Uitgeverij Cossee, p. 50.

[10] Marks, J. (2009) ‘What is Molecular Anthropology? What Can It Be?’ Evolutionary Anthropology: Issues, News, and Reviews, 11, pp. 131-135.

[11] Mancuso, S., Viola, A. (2017) Briljant Groen. De intelligentie van planten. Amsterdam: Uitgeverij Cossee, p. 47.

[12] Augé, M. (2009) Non-Places.An Introduction to Supermodernity. Londen: Verso Books.

[13] https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2019/06/26/foto-migrant-vader-dochter/.

[14]https://www.standaard.be/cnt/dmf20190629_04486029.

[15]https://www.theguardian.com/world/2019/jun/29/sea-watch-captain-carola-rackete-arrested-italian-blockade.

[16]https://www.demorgen.be/nieuws/officieel-juni-2019-was-warmste-juni-ooit~bcd64e17/.

[17] Fung, I. (2019) Beauty and the Beast: Cycling our Attention. Lecture. ALSE-Conference.

[18]https://royalsociety.org/topics-policy/projects/climate-change-evidence-causes/basics-of-climate-change/.

[19]Latour, B. (2018) Waar kunnen we landen? Politieke oriëntatie in het Nieuwe Klimaatregime. Amsterdam: Octavo Publicaties.

[20] Morton, T. (2014). Hyperobjects: Philosophy and ecology after the end of the world. Minneapolis: University of Minnesota Press.

[21] Dickinson, A. (2018). Anatomic. Toronto: Coach House Books; Dickinson, A. (2019) My Chemically and Microbially Crowded Body: An Activist, Scientific Poetics. Lecture. ALSE-Conference.

[22] Carle, R. (2019) Science Art, Activism: Building the Web. Lecture ALSE-Conference.

[23] Walker, N., Carlin, D. (2019) The After-Normal. Brief, Alphabetical Essays on a Changing Planet. Brookline: Rose Metal Press.

[24] Latour, B. (2018) Waar kunnen we landen? Politieke oriëntatie in het nieuwe klimaatregime. Amsterdam: Octavo Publicaties.

[25] Herwerkte tekst uit Vrancken, K., Kosten, N. (2021) Not in My Backyard: An (Incomplete) Visual, Physical & Societal Dissection of the (Invasive Alien) Plant Species Japanese Knotweed. Brussel: Luca School of Arts.

[26] Mancuso, S., Viola, A. (2017). Briljant Groen. De intelligentie van planten. Amsterdam: Uitgeverij Cossee, pp. 124-160.

[27] Mancuso, S., Viola, A. (2017). Briljant Groen. De intelligentie van planten. Amsterdam: Uitgeverij Cossee, p. 144.

[28]Latour, B. (2018) Waar kunnen we landen? Politieke oriëntatie in het nieuwe klimaatregime. Amsterdam: Octavo Publicaties.

[29]Mancuso, S. (2018) Plantenrevolutie. Hoe planten onze toekomst bepalen. Amsterdam: Uitgeverij Cossee.

[30]Deleuze, G., Guattari, F. (2005) A Thousand Plateaus: Capitalism and Schizophrenia. Londen-Minneapolis: University of Minnesota Press.

[31] Gibson, P. (2018) The Plant Contract, Artist’s Return to Vegetal Life. Leiden: Brill, p. 168.

[32] Deleuze, G., Guattari, F. (2005) A Thousand Plateaus: Capitalism and Schizophrenia. Londen-Minneapolis: University of Minnesota Press, p. 21.

[33] Vrancken, K., Kosten, N. (2021) Not in My Backyard: An (Incomplete) Visual, Physical & Societal Dissection of the (Invasive Alien) Plant Species Japanese Knotweed. Brussel: Luca School of Arts.

[34] Ingold, T. (2013) Yes Naturally, How Art Can Save The World. Rotterdam: na0I0 publishers, pp. 172-176; DiSalvo, C. (2012). Adversarial Design. The MIT Press; Morton, T. (2018) Ecologisch wezen. Utrecht: Uitgeverij Ten have; Latour, B. (2018) Waar kunnen we landen? Politieke oriëntatie in het nieuwe klimaatregime. Amsterdam: Octavo Publicaties.

[35]Mancuso, S. (2018) Plantenrevolutie. Hoe planten onze toekomst bepalen. Amsterdam: Uitgeverij Cossee; Gibson, P. (2018) The Plant Contract, Artist’s Return to Vegetal Life. Leiden: Brill.

[36] Ingold, T. (2013) Yes Naturally, How Art Can Save The World, Rotterdam: na0I0 publishers, pp. 172-176.

[37]Morton, T. (2018). Duistere Ecologie. Amsterdam: Boom Uitgevers, p. 11.

[38] Adam, R., Whitehouse, H., Stevenson, R.B. & Chigeza, P. (2019). ‘The Socioecological (Un)learner: Unlearning Binary Oppositions and the Wicked Problems of the Anthropocene’. In: Touchstones for Deterritorializing Socioecological Learning. New York: Springer International Publishing, pp. 49-74, https://doi.org/10.1007/978-3-030-12212-6_3.

[39] Adam, R., Whitehouse, H., Stevenson, R.B., & Chigeza, P. (2019). ‘The Socioecological (Un)learner: Unlearning Binary Oppositions and the Wicked Problems of the Anthropocene’. In:Touchstones for Deterritorializing Socioecological Learning. New York: Springer International Publishing, pp. 49-74, https://doi.org/10.1007/978-3-030-12212-6_3.

[40] Rosendahl Thomsen, M., Wamberg, J. (2020). The Bloomsbury Handbook of Posthumanism. Londen: Bloomsbury.

[41] Morton, T. (2018) Duistere ecologie. Amsterdam: Boom Uitgevers, p. 111.

[42] Wollina, U., Karte, K., Herold, C., Looks, A. (2000). ‘Biosurgery in wound healing: the renaissance of maggot therapy’. Journal of the European Academy of Dermatology and Venereology, 14, 4, pp. 285-289.

[43] Vrancken, K., Kosten, N. (2021) Not in My Backyard: An (Incomplete) Visual, Physical & Societal Dissection of the (Invasive Alien) Plant Species Japanese Knotweed. Brussel: Luca School of Arts.

[44] Latour, B. (2020) ‘Is This A Dress Rehearsel?’. Critical Inquiry, 47, S2, https://doi.org/10.1086/711428.

[45] Latour, B. (2020) ‘Is This A Dress Rehearsel?’. Critical Inquiry, 47, S2, https://doi.org/10.1086/711428.

[46]Wohleben, P. (2016) Het verborgen leven van bomen. Wat ze voelen, hoe ze communiceren – ontdekkingen uit een onbekende wereld. Amsterdam: A.W. Bruna Uitgevers.

[47] Ingold, T. (2018) Anthropology and/as Education. Londen: Routhledge, pp. 32-35.

[48]Rancière, J. (2018) De onwetende meester. Vijf lessen over intellectuele emancipatie. Leuven: Acco.

[49]Morton, T. (2018). Duistere Ecologie. Amsterdam: Boom Uitgevers, pp. 35.

[50] Ingold, T. (2018) Anthropology and/as Education. Londen: Routhledge, pp. 32-35; Dewy, J. (1966) Democracy and education: An introduction into the Philosophy of Education. New York: Free Press.

[51]Het deels onwetende docententeam dat de studenten in dit vak begeleidt zijn Joery Erna, Lieven Menschaert, Jan Snoekx en ikzelf.

[52]Ingold, T. (2018) Anthropology and/as Education. Londen: Routhledge, pp. 32-35.

[53] Ingold, T. (2018) Anthropology and/as Education. Londen: Routhledge, pp. 28-29.

[54] Maschelein, J., Simons, M. (2013) In Defence of the School: A Public Issue. Leuven: Education, Culture & Society Publishers, p. 47.

[55] Rancière, J. (2013) Aesthesis: scenes from the aesthetic regime of Art, Londen: Verso, p. 11.

[56] Maschelein, J. (2010). ‘E-ducating the gaze: the idea of a poor pedagogy’. Ethics and Education, 5, 1, pp. 43-45.

[57] Maschelein, J. (2010). ‘E-ducating the gaze: the idea of a poor pedagogy’. Ethics and Education, 5, 1, pp. 43-45.

[58] O’Neill, P., Wilson, M. (2010), Curating and the educational turn. Londen: Open editions, pp. 124-139; Késenne, S. (2021) Klein lexicon voor een pedagogische emancipatie in de hedendaagse kunst.

Naar een andere kijk op participatie in het licht van de ‘educational turn’. Proefschrift aangeboden tot het verkrijgen van de graad van Doctor in de Pedagogische wetenschappen. Brussel: LUCA School of Arts.

[59] Vrancken, K., Kosten, N. (2021) Not in My Backyard: An (Incomplete) Visual, Physical & Societal Dissection of the (Invasive Alien) Plant Species Japanese Knotweed. Brussel: Luca School of Arts.

[60] Biesta, G.J.J. (2013) The beautiful risk of education. Boulder: Paradigm Publishers, p. 53.

[61] Over weke pedagogie, zie Ingold, T. (2018) Anthropology and/as Education. Londen: Routhledge, pp. 28-29. Over de tentoonstelling, zie hoofdstuk The Sustainist Gaze.

[62]Rancière, J. (2015) De geëmancipeerde toeschouwer. Amsterdam: Octavo Publicaties.

[63] Zie http://z33research.be/2016/11/manufactuur-3-0/, Toegankelijk jaar: 21 april 2017.

[64] Voor een uitgebreid verslag van mijn activiteiten in het kader van ‘MANUFACTUUR 3.0’, zie mijn blog http://www.sustainistgaze.com/.

[65]Dit open source ontwikkelingsproces werd in 1995 ontwikkeld door Scott A. Williams aan het Rochester Institute of Technology. Caffenol is een ontwikkelaar gemaakt van koffie, vitamine C en soda.

[66]Deze tekening werd later gereproduceerd met organische pigmenten op aquarelpapier.

[67] Zie http://www.jennystieglitz.be/ en http://www.hectica.com/.

[68] Zie http://veerletytgat.be/.

[69] Vrancken, K., Kosten, N. (2021) Not in My Backyard: An (Incomplete) Visual, Physical & Societal Dissection of the (Invasive Alien) Plant Species Japanese Knotweed. Brussel: Luca School of Arts.